ЧОЙЖИД ДАГИНЫН ТУУЖ

ЧОЙЖИД ДАГИНЫН ТУУЖ
/МУНХАГИЙН ХАРАНХУЙГ ГИЙҮҮЛЭГЧ БИЛГИЙН ЗУЛ ОРШВОЙ.

Түмнээ толилуулан буй “Мунхагийн харанхуйг гийгүүлэгч билгийн зул”

хэмээх энэхүү судар олон түмнээ Чойжид дагины тууж хэмээн алдаршсан эртний

гайхамшигт нэгэн уран зохиол билээ. Энэ туужид Чойжид гэдэг бүсгүй гучин

зургаахан насандаа бие барж авралт лам багш нарын айлдан соѐрхсон номын ач

буянаар сүнс нь зуурдын зовлонг эдлэлгүйгээр туулан өнгөрч эрлэгийн газар очиж

улмаар эрлэг номун хаантай нүүр учран ярилцсан буюу түүний зарлигаар тамын

орнуудыг нүдээр үзэж бүтээсэн уран нарийн зохимжтой хойт нас, нүгэл буяны

тухай гайхамшигт тууж бүтээл юм.

Монгол хүн шашны энэрэнгүй ѐс, их нигүүлсэгч чанарыг өөрийн уламжлалт

заншилдаа таацуулан хэвшил болгон шингээж, хүн хүндээ байтугай адгуус амьтан

уулс ус, газар шороондоо муу үйл, ааш араншин гаргахыг цээрлэн тэвчих ѐсон

эцэг эхээс үр хүүхдүүдэд, настан буурлуудаас хойч үеийнхэнд сайн үлгэр дууриал

болон өргөн хүндэтгэлтэйгээр уламжлагдан ирсэн өнө эртний түүхтэй билээ. Гэвч

сүүлийн хагас зуу гаруй жилийн дотор монголчууд бидэнд буян энэрэл үгүйлэгдэж,

нүгэл хилэнц аривжсаныг амаар эс өгүүлж чадан зөвхөн ханцуй дотроо залбирдаг

байлаа. Их номч билгүүн ухаан авъяас төгөлдөр Цэндийн Дамдинсүрэн гуай зуун

билэг хэмээх их хөлгөн ном бүтээхдээ бурхан шашны холбоо бүхий зарим нэгэн

зохиол бүтээл оруулсан боловч энэхүү Чойжид дагины туужийг түүндээ багтаан

оруулж чадаагүй нь тухайн цагийн аясад захирагдан нухчин дарагдсаных билээ.

Их зохиолч Дашдоржийн Нацагдорж Герман улсын нэгэн эрдэмтэн багшдаа эл

алдарт туужийг бэлэг болгож явуулсны улмаас дотоод яаманд есөн удаа

байцаагдсан гэлцдэг. Их зохиолч энэхүү гайхамшигт судрыг зориуд сонгон

бэлэглэсэн нь уран нарийн зохиомж адал сонирхолтойг харгалзахын сацуу бас

буяны үйлийг бодолцсон болов уу? Өнөө буяны үйл үнэний үрийг дээдлэн нээсэн

өөрчлөлт шинэчлэлтийн сайн цагт энэ гайхамшигт учрыг хэвлэн нийтлэх боломж

нээгдлээ. Самуун хорын муу үйлдлээс зайлж сайн заяа буян тань арвижих

болтугай хэмээн сүжин залбирюу?

МУНХАГИЙН ХАРАНХУЙГ ГИЙГҮҮЛЭГЧ БИЛГИЙН ЗУЛ

Чойжид би бие ухаан салсны эцэст эрлэгийн газар хүрч буян нүглийн үрийг

эдлэхийн учрыг мэдэрч Эрлэг номун хааны зарлиг захиаг дэвтэр дор оршуулан

олон амьтнаа дэлгэр гаргахын тул товчлон өгүүлэх нь: Чойжид би гучин зургаахан

насны цагт арван зургаан хоног өвдөж аливаа ном гүрэм тустай бүхнийг үйлдэвч

улмаар хүндэрч эдгээ үхэх боловоо. Чавганц больѐ хэмээхэд эцэг эх, гэрийн эзэн

эс таалсанд би насан багын цагт нэг номын хөтөлбөрийг авч бясалгасангүй. Дээд

лам гурван эрднийг ихэд тахисангүй. Зургаан зүйл хамаг амьтанд аривтай өглөг

өгсөнгүй. Өөрийн гурван үүднээс бүтээсэн буяны үндэс ихгүй. Ламын сургаалын

багшид идээ өргөл төдийлэн барьсангүй. Аяа хөөрхий чөлөө учралт энэ биеийг

дахин олохуйяа бэрх болсон хойно хичнээн гэмшивч тусгүй билээ. Амьд цагт

үйлдсэн нүгэл, үйлийн үрээр муу зовлон болж миний толгой дээр магад ирэх

бөгөөд жил бүр хонь үхэр хорь гучаад хирийг алж идсэн билээ. Тэр бүгдийн нүгэл

хилэнцээр муу заяанд төрж барагдашгүй зовлон эдлэхийн цагт намайг хэн ч аврах

оронгүй билээ. Авааль эр харам ихтэйн дээр лам гурван эрдэнэд сүжиггүй. Намайг

үхсний хойно тэрээр буян эс хийнэ хэмээн мууг санаж эцэг эх, үр хүүхдүүдээ

дэргэдээ ир! гэсэнд тэд маань хүрэлцэн ирцгээв. Чойжид би энэ өвчнөөс салахгүй

магад үхэх тул та бүгдэд өгүүлэхийн эцэс гэрээс үгээ захьсугай.

Чойжид надад урьд үйлдсэн буян доройн эрхээр энэ насанд эм язгууртай

төрөөд хүний гэргий болж галтай гай мэт галын зах, гэрийн мухар сахин зөөлөн

дэвсгэр дулаан тохитой хөнжил бүхий орон дээр хурцал шунал тачаангуйг үйлдэж

насандаа согтуурч ямагт хар нүглийг үйлдэн явснаас одоо магад үхэхийг мэдээд

маш гэмшивч барагдахгүй боловоо. Намайг үхсэний хойно эцэг, эх, үр хүүхэд та

нар минь бурхныг тахиж, номд шүтэж буяныг үйлд! Нүгэлийг насандаа тэвчиж

сайн ерөөлийг ямагт тавь! Эдгээ буй бүх юмны гуравны нэгэн хувийг миний

буяанд заран үйлд! Үлдэх хувиар та бүхэн аж төрөн яв! Миний засал чимгийн оюу

шүр тэргүүтнийг охинд минь өгөөрэй! заримаар нь буян үйлд! Үхэх насны хэмжээ

нэгэн цагт ирэхүйд буян хийснээс өөр нөхөр ба тус үгүй бусуу? Хэмээсэнд эр

нөхөн ийн өгүүлрүүн: - Чамайг үхсэний хойно хүүхэд маань нас бага, хөрөнгө

чинээ минь амь зууж аж төрж хүрэлцэхгүй тул эдгээ буй мал эд юмсын гурван

хувийн нэгээр буян үйлдэж чадахгүй. Тийм боловч биний буяныг үл

доройтуулсугай. Оюу шүрийг охинд өгье гэхэд Чойжид миний санаад энэ эрийн

хэлэх үг, янз байдал нь миний хойноос яльж буян үйлдэхгүйгээр үл барам нэгэн

гэргий авч даруй үр хүүхдийг минь зовооно байх. Би иймийг мэдсэн авч амьд байх

цагтаа гурван эрдэнэд сүжиглэж сургаалын багш ламд оюу, шүрээ өргөж, хойтын

буян үйлдсэн болоосой хэмээн цаглашгүй ихээр бодолшрон зовж хэвтэхүйеэ гэнэт

толгой эргэн газар дор оров хэмээн санагдаж дээрээс олон амьтан дарсан мэт

аюул болсны дараа хөлгүй их далай дор орж маш даарч хөрсөнд биенд минь

хэсэг хэсэг цэврүү гүйн дэлбэрч хөлдөхийн цаглашгүй зовлонг амсав. Бас түүний

дараа газар дэлхий галаар дүүрч нүргэлэх их дуу чимээнээр миний биеийг түлэх

их зовлон тохиов. Түүний хойн улбалзсан хурцын гэрэл гэгээ гялбан газар дэлхий

урван хөрвөх мэт болж хүржигэнх их дуу чимээ болсноор би юуг ч үл санан бие

сэтгэл амар жимэр болов. Тэндээс юу болсноо мэдсэнгүй. Өөрийн гэрийн хаяанд

байна хэмээн санах зуур гэнэт миний толгой дээр таван өнгийн гэрэл бумбын

төдий сацран ирж хар бүрэнхий дотроос хоорондоо адил бус толгойтой, дуу чимээ

өөр өөр болоод хүний биетэй, нүд нь нар саран мэт гартаа олон зүйлс мэс

баригсад хаа хаа! хоо хоо! ал! ал! цохь! цохь ! хэмээцгээн мянган лууны дуун

лугаа адил тачигнан дуугарахуйд миний дотор айж зүдэхийн зовлон цаглашгүй их

болов. Тэр цагт миний санаанд урьд номын хөтөлбөр хүртсэн ачит язгуурын

ламын “зарлиг-гэрэл бүгд өөрийн гэрэл, заль бүгд өөрийн заль, дүр бүгд өөрийн

дүр, дуу бүгд өөрийн сэтгэлийн чанар болой!” хэмээн номлосон нь энэ мөн болой

хэмээн санамагц өмнөх аюумшиг бүхэн үүл бороо цэлмэн арилсан мэт хоосрон

замхарсанд миний сэтгэл аюуж эмээхийн зовлонгоос амирлаваа. Тэндээс өөрийн

ор дэвсгэр тийш харвал муухай өмхий үнэр ханхалсан нэгэн үхдэл мэлхийг миний

хувцсаар бүтээснийг үзэв. Охин, хүүхэд ба ураг төрөл айлын ах дүү нар ирээд

зарим нь тэрхүү үхдэл мэлхийн биенээс барьж зарим нь аманд нь амаа хүргэн

орилон уйлцгааж байх нь чимээ ихсэж мянган луу нэгэн цагт хүрхрэх адил болов.

Тэдний унагасан нулимс шувууны өндгөн чинээ бөөрөнхий цасан мөндөр болон

бууж намайг дэлдэхүйд тэсэхүйеэ бэрх зовлон болов. Тэднийг уйлахаа аядан

завсарлахад их дуу чимээ, ба цасан мөндөр аядан завсарлаж амирлав. Түүний

дараа миний дүү Чойжидмолом: “Энэ мэт уйлж юу хийнэм. Егүүтгэлийг үйлдүүлэх

нэгэн лам залж сүнсийг хөтлүүлэх хэрэгтэй. Их бясалгагч Ишцэрэн ламд эгч минь

урьд сүжигтэй байсан тул түүнийг залсугай. Бас Доржзодовйг унших нэгэн лам

залья” хэмээсэнд Чойжид би эд нар ямар үг хэлэлцнэм хэмээн санаж лам залж юу

хийнэ хэмээвээс тэд хариу эс хэлэв. Миний эр нөхөр, Бүүеэ ламыг зальяа хэмээв.

Дүү Чойжидмолом минь эгч минь Бүүеэд сүжиглэдэггүй бөлгөө. Та өөрийн дураар

болтугай. Би их бясалгагч ламыг зальяа хэмээн одвоо. Эр нөхөр маань Зонгоржав

нэрт хүнтэй тариа будаа авчирхаар ачлага ачан явав. Тэр үед манайд зургаан

байшин дүүрэн сайн арвай байв. Түүнээс айлуудад гурил татуулахаар өгч байхыг

хараад эд нар юу хийнэм хэмээн харамын сэтгэл над төрж, миний бие эдгэрч

гэхээс биш үхэж гэх сэтгэл эс төрнө. Миний том хөвгүүн нэгэн ламыг залж ирээд

Доржзодов уншууллаа. Тэр цагт манайд ойрхон нэгэн суврагыг итгэл уншсан

чавганц хүн эргэн гороолж явахуй дор миний сэтгэл ихэд баясан амгалантай

болов. Үдэш их бясалгагч лам залран ирсэнд Чойжид би гурав мөргөн адис авах

гэтэл лам мутар талбин адис эс хайралсанд энэ ламтан надад уурласан буюу

хэмээн санаж ламаас энд та юунд заларч ирвээ хэмээн асуухад лам хийгээд тэнд

буй хүмүүс хэн ч хариу эс хэлэв.

Эд нар надад уурласан буюу хэмээн санаж сэтгэл зовнин суутал их

бясалгагч лам гэнэт босож үхдэл мэлхийн толгой дээр мутраа тавиад итгэл

явуулан ерөөл уншаад “Чойжид чи үхсэн биш үү! охин хүүхэд ба ураг садан, эд

мал дор хурцал шуналгүй чи өөрийн сүнсээ цагаан туслын дүртэй нэгэн буурцгийн

төдий болгон миний зүрхэнд шингээд хамтаар Авид бурханы амгалант сувидайн

орноо очьѐ” хэмээн зарлиг болов. Тэр цагт миний санаанд ламын ийн хэлэх

зарлигийг үзвээс Чойжид би үхсэн ажээ хэмээн бүрэг бараг санагдаж ламын

зарлигийг дагая гэтэл үхдэл мэлхийнээс айж цочоод очиж эс чадав. Лам гэнэт пад

суухай хэмээн зарлиг болгосонд баясан дурлахын их амгаланд эзлэгдэв. Ламтан

айлдаж –Сүнс хөтлөх цаг нэгнээ хожимдож үхдэл ухаан хоѐр нэгэнт хагацсан тул

үл болно хэмээв. Тэндээс мах, дарс гурил тэргүүтнийг лам нарт өргөхөд надад эс

өгөлцөв. Их бясалгагч миний охинд зарлиг болж хайрсан гурил, махыг нэгэн муу

тавганд хийж СЭРЖМИЙН хамт үхдэл мэлхийн дэргэв тавив. Мийн охин ээж минь

идэн соѐрх хэмээсэнд би бээр өлсөх ундаасах их боловч үхдэл мэлхийгээс айн

цочиж идэж эс чадсанд мөнөөх лам нар миний дэргэд нэгэн тарнийг олон олон

уншиж гурил махыг галд түлэхэд үнэр утаагаар нь идсэн уусан мэт сэтгэл ханан

машид амарлингуй болов. Тэдгээр лам нар цав манзаа зооглож төгсөөд их

бясалгагч ламаас дээш дээш айлтгаж номын бясалгалд орцгоов. Тэр цагт ламаас

бусад хүн надад идээд өгөөгүйд би гомдохын сацуу миний бие гэнэт агаарт тогтож

үл чадан шувууны өрөвлөг салхинд хийсэх адил нааш цааш дэрвэх мэт болсонд

эдгээ би юу хийвэл чадал тэнхээ олж болох бол хэмээн санагдан сандарч

байхгүйд охин хүүхэд минь дахин уйлалдав. Тэр үеэс мөнөөх л цасан мөндрөөр

намайг цохиж дэлдээд цаггүй их зовлон болов. Тэднийг уйлахаа зогсмогц мөндөр

цохих зовлонгоос сая гэтлэв. Бас бус үзэгдэх юмгүй атал айх эмээх ба сэтгэл

урван эвдрэх олонтоо болж лам багшийн дэргэд ойр сууя гэвч би эхнэр хүн тул их

лам дэргэдээ ойр суулгахгүй болов уу? хэмээн ар хойно нь нуугдан номын эвшгийг

соносж суутал их лам нэгэн нүүртэй дөрвөн мутартай хутагт хоньсом бодисада

болон үзэгдэвээ. Түүний дүрийг дээш чанарын агаарт бясалган ахуй дор, миний

сэтгэл айх эмээхгүй ихэд амгалан болов. Тэнд хэдий чинээн удаан суусныг үл

мэднэ. Ламтан бясалгалаас сэрж цав идээгээ зооглохуй дор миний хувийг урьдын

ѐсоор галд түлэхэд би бээр цадаж ханаад байтал гаднаас нэгэн хүн “Чожид чи

иртүгэй” хэмээн дуудахуйд очвоос тэр нь эрлэгийн элч байсан бөлгөө. Түүний

өгүүлэх нь “Чи над лугаа хамт явахтун. Чамд үзүүлэх нэгэн газар буй. Даруй нааш

ир!” хэмээсэнд миний сэтгэлд энд байваас цөмөөрөө намайш тоож эс үзнэ.

Гагцхүү лам багшаас өөр хүн идээний хувийг үл өгнө. Иймээс энэ хүний үгийг

дагаж өөр оронд очъѐ хэмээн санахад түүнийг даган одов. Өвс ногоо ургаагүй

нэгэн асга хад, гуу жалга болсон хавчилган газрын завсар замаар орж удалгүй

тэрхүү бэрх замын чанд гарвал морьтон хүн хорин өдөр явж туулайхуйц уудам их

говь тал тохиолдов. Тэр уудам говь талд сэтгэшгүй нэгэн балгасанд орж бас

сэтгэшгүй нэгэн гүүрээр гарч чанд хүрвээс эр эм, олон хүмүүн цугларч бөөгнөрөн

бужигнах нь шоргоолжны үүр нээсэн мэт амой. Эрлэгийн элч надаас, “эд нар

дотор чиний таних хүн байна уу” гэж асуухад би тэднийг ажиглаваас өнгө зүс

алдаж уйлан гуниглаж энэлэн шаналан гасалж байв. Чойжид би “над бас энэ мэт

зовлон зүдгүүр тохиолдох болов уу” хэмээн маш ихээр зовон зовсоор цааш

одсонд мөн л олон хүн цугларсан байв.

Тэдний дотор урьд манай гэрийн үхэр хариулж явсан Чойжив нэртэй нэгэн

хүн байлаа. Тэр намайг үзээд эгч та энд ирэв үү? Би тун их зовж байна гэлээ. Би

түүнээс энэ балгасны нэрийг юу гэдэг вэ? Энд ирсэн хүн амьтан жаргадаг юм уу ?

хэмээн асуув. Гүүрний цаанаас нэгэн хүн Чойжид чи наашаа түргэн ир! гэж дуудав.

Би тэнд очьѐ гэтэлд үхэр хариулагч Чойжив ийн өгүүлрүүн: - Хүн амьтан үхээд энд

ирмүй. Үхсэн амьдын зуурдын орон гэгч энэ бөлгөө. Энд ирсэн хүн амьтны зарим

нь насны хэмжээ дуусч ирээд зуурдын дөчин есөн хоногоо хүлээнэ. Зарим нь

насны хэмжээ дуусахаас өмнө нэр, нас эндүүрэгдэн ирсэн нь ч бас байдаг. Бас

үйлийн үрийн эрхээр арав, хорь, гучин жил өнгөртөл хаана ч төрөл авалгүй

зуурдын сансар энд хүлээх нь ч бий гэлээ. Тэдний дотор хувцам хунар өнгө зүс

сайтай байгаа нь урьд өөрийн биеэр буян сайн үйлдсэн, бас үхсэний эцэст араас

нь үр хүүхэд ахан дүүс, сайн санаатнууд буян үйлдсэнээс энэ болой. Тэдний дотор

хувцас хунар, царай зүс муутай, энэлэн шаналан байгаа нь урьд өөрийн биеээр

буян үйлдээгүй бас үхсэний эцэст хойноос нь сайн ерөөл ерөөж , буян

үйлдээгүйгээс энэ болой. Эд нар зуурдын насны хэмжээ дүүрмэгц энд харагдах

гүүрийн чанд дахь төмөр харшид хүрч очдог юм. Тэнд эрлэг номун хаан нөхөд ,

ноѐд, түшмэд, зардас нартайгаа олуул суудаг авай. Тэд буян, нүгэл юу үйлдсэнийг

толь, дансандаа хараад урьд амьд ахуйдаа буян үйлдэж санаа сайн явсан, болон

үхсэн хойно нь буян сайн үйлдсэн байваас эл буяныг сайшааж бурахдын орон

хийгээд өндөр язгуур буян ихтэй болгон төрлийг авахуулдаг юм. Урьд өөрөө элдэв

нүгэл үйлдэж явсан болон үхсэн хойно нь буян үйлдээгүй аваас нүглийг маш

муушаан түлэх, чанах тэргүүтэн сэтгэшгүй олон зовлонг эдлүүлж байна. Чойжив

би урьд буян яльж үйлдсэнгүй. Гагцхүү санаа муу яваагүй билээ. Ямар нэгэн муу

юм болох болов уу хэмээн санаа зовж зүрх түгшин айж байна. Урьд намайг энд

ирэхийн цагт эрлэг номун хаанаас зуурдын насны хэмжээ дуусах хүртэл хүлээж

бай! Хэмээн тушааснаар эдгээ би энд хүлээсээр байгаа минь энэ бөлгөө. Эгч та

эрлэг номун хааны өмнө бараалхахын цагт юу хэлэхийг нь эрхбиш хүлээх болно

хэмээв. Тэндээс би Чойживаас салж элчийн хамт тэрхүү гүүрийг гарч одохуй дор

гүүрэн дээр нэгэн хүнийг гэдрэг харуулан хэвтүүлж дөрвөн мөчийг тэлээд дээрээс

нь нэгэн чулуун балгасаар дараад бахирахад нь хайлуулсан буцламгай халуун

ширмийг аманд нь цутгаж байв. Би элчээс учрыг асуувал: - Энэ хүн ертөнцөд байх

цагтаа бусад хүмүүсийг дайрч давшилж доромжилсон ба эд, малыг хулгайлж идэж

завшаад би хулгай хийгээгүй хэмээн бурхан номын нэр барьж ам алдсаны үйлээр

ийнхүү залхаагдаж байна. Үүнийг амь тасарсны нь хойн бас тамд хийж залхаана

гэв. Мөн тэнд нэгэн хүүхнийг том ууран дотор хийж нүдэхэд тэр хүүхэн орь дуу

тавьж лам гурван эрдэнэ, ээж, ах, дүү нар минь хэмээн бархирахад улам их

хүчээр нүдэн зовооход Чойжид би, элчээс – Энэ юу гэгчийг үйлдсэн хүүхэн бэ?

Хэмээвэл – Энэ хүүхэн хүний ертөнцөд байхдаа лам хуврагийг сайн муу хэмээн

алагчлан санаж явсан ба өөрийг нь өвчилөхөд ном уншуулж, эм хүртээе гэхэд

надад тэр бүхэн ач тус болохгүй хэмээн ном гүрэм, эм домын ачийг хэрэгсэхгүй

байснаас ийн залхаагдаж байгаа юм аа гэв. Түүний цаанаас Чойжид намайг ир

хэмээн дуудахыг сонсоод айж сүрдсээр явж хүрвэл нэгэн их төмөр балгасны

дотор өнгө туяа гялбам өндөр сайхан алтан ширээнээ эрлэг номун хаан шар

дүртэй, нэг нүүртэй, хоѐр мутартай, элдэв сайхан торгон хувцас хийгээд

эрдэнэсийн чимэгээр биеэ чимэн заларч сууна. Түүний баруун гар талд үхэр

тэргүүнтэй нэгэн эрлэг данс барин сууна. Өмнө талд нь хүдэр тэргүүтэй нэгэн

эрлэг бичиг бичиж сууна. Зүүн талд нь сармагчин тэргүүнтэй нэгэн эрлэг толь

бариад үзэж сууна. Бас бус олон олон янзын тэргүүнтэй, амаа ангайж соѐогоо

ярзайж нүдээ бүлтийлгэж маш яхир хатуу дуу авиагаар дуугаралдагч аюумшигт

олон янз дүртнүүд гартаа жад, сэрээ, илд, нум, хийгээд оль, сүх чавчуур, сэлэм,

соѐо, цалам, дэгээ, чимхүүр, ташуур, төмөр дээс тэргүүтэй цаглашгүй аюулт хурц

мэсийг барьцгаан ал! Ал! Цохь ! цохь! хаа хаа, хоо хоо хэмээн хашгаралдан

хүйтнээр инээлдэж, тачигнатал хөхрөлдөх нь үнэхээр аюумшигтай агаад эдний

өмнө эр, эм дөрвөн зуугаад хүний сүнс хуймран дагжин чичрэн байцгаав. Тэдний

дотроос цувруулан авчирж буян нүглийг нь ялган байцаахыг Чойжид би нүдээр

үзэв.

Тэдний дотроос үстэй малгай өмссөн гартаа шүрэн эрх барьсан шүдээ

дорсойтол маань уншсан нэгэн хүмүүнийг дуудан авчирж эрлэг номун хааны өмнө

сөгтгөн бараалхуулсанд Эрлэг номун хаан – Аяа чи хүний оронд байхдаа энэ

ирэхийг хүртэл юу үйлдсэн билээ. Чи авралт бурхан шажны оронд төрөөд ачит

лам гурван эрднийг орой дээр шүтэж, авсан номын тангаргийг эвдэлгүй сахиж,

аливаа тарнийг урих утгыг бясалгахын сайн үйл хийж явсан уу? үгүй юу? өөрөө эд

малд шуналгүй, эрхэм лам хуврагуудыг хүндлэн дээдэлж аливаа сайэн буянаа

өргөж, зовлонтой амьтдад өглөг өгч явсан уу? үгүй юу? Авралт ламын сургаалын

багшийг хүндлэн тахиж, ачит эцэг, эх юүгээ өргөн асарч, ах дүү нараа хүндэтгэн

аливаад эв зохистой ариун шударга санаатай явсан уу? үгүй юу? Төр шашин

хоѐрын ѐсыг доромжлон даваад төрхмийн олон түмнийг худал хов үгээр үймүүлж,

төлөв бус муу зангаар олон лугаа жигшигдэж явсан уу? үгүй юу? Арван хар

нүглийг тэвчин хичээж аливаа сайн үйлийг шимтэж амьтны амийг аврах ба авралт

маанийн үсгийг амандаа үргэлжид уншиж, ашдын сайн үйл бүтээхийг хичээж

явсан уу? үгүй юу? Эдгээ би, зургаан орны амьтад үхээд эрхээбиш зуурдын

сансарыг үзэх энэ хоорондоос буянтан нүгэлтнийг ялган байцааж аливаа сайн үйл

буян үйлдэж ирэгсдийг эрхэм дээд бурхан тэнгэрийн орноо илгээнэ. Эхний

дундуур буян үйлдэж ирэгсдийг эрхт хүний төрлийг олгон илгээнэ. Эргүү мунхаг

хар нүглээр явж ирэгсдийг элдэв зовлонт гурван муу заяандаа илгээгч эрлэг

номун хаан гэгч би байна. Аяа, би юу үйлдэж явснаа чин шударгаар мэдүүлэгтүн!

Гэхэд олон эрлэг мэдүүл! мэдүүл! хэмээн зэрэг зэрэг муухай хашгаралдав. Тэр хүн

ийн мэдүүлэв: Аяа, их номун хаан анхааран соѐрхоо! Эдгээр би бээр ахуй зан

заншлын ѐсоор их буяныг үйлдсэн хүн билээ. Хар бага наснаасаа хамаг олон

амьтны төлөө сайн санаа үүсгэж бүхий л буяны үйлсийг хичээгээд даган баясан

хамаг амьтнаа харш хатуу муу нүгэлийг үйлдсэнгүй. Хэтэрхий их буянт маанийн

зургаан үсгийг үргэлжид уншиж хэтийн сайн үйл заяа бүтээхийг бодож хувраг

больѐо гэтэл эцэг, эх ах, дүү нар маань эс болговоо. Эцэг эхийн сэтгэлийг

хиртүүлэхгүйг хичээж эм гэргий авч эрхээбиш аж төрөхийн үйлийг хийсэн боловч

эрхэм хуврагтангуудыг хүндэлж эрдэм төгссөн нэгэн ламыг багш болгон шүтэж,

элдэв номын эвшиг хөтөлбөрийг авлаа. Ам тавсан тангараг санваарыг алдахгүйг

хичээж ашид цаг үргэлж эргэл мөргөл үйлдэв. Авралт зуугийн шүтээнд зул өргөн

хатуу цай хоѐрыг барьж харамгүй сэтгэлээр залбирч мөргөсөн билээ. Хадны агуйд

ном бясалгасан даяанч ламд хамаг юмнаасаа шилж сонгон хорь гаруй жил

харамгүй сэтгэлээр хүнс төхөөрч өргөлөө. Нярваан дүрийг үзүүлэхэд нь нимгэн

зөөлөн хувцас нэгийг хийж өргөхөд хойтын амгаланг хүсч хутагыг гуйж ерөөл

тавиваа. Галсангийн сударын дэвтрийг бүтээж гайхамшиг болгон мянга уншуулж

түүний харамжинд сайн алт нэг лан, нэг цэн ба хатиртай тарган морь нэг, хатуу

цай хэд хэдийг өргөж хамаг нүгэл хилэнц арилахыг залбирч агуу их ерөөлийг

тавьсан. Мөн нэгэн ламыг залж номын эвшиг хүртээд баясан хүндэлж хайнагийн

үхэр нэгийн үнэ бүхий оюу нэгийг өргөж балай нүгэл хилэнцээ наманчилж буйн

үйлдсэн бөлгөө. Миний буян нүгэл аливаад холилдон бүхий учир алсан малын

махнаас энд тэнд болон өөрийн гэр орноо асар ихийг идвээ. Номун хаан та нүгэл

буяныг минь ялган айлдаж сорѐхоно уу хэмээн мэдүүлсэнд Эрлэг номун хаан:

Үүний хэлснийг толь дансандаа үзэгтүн. Тун худал үг биш бололтой хэмээн зарлиг

болсонд үхэр тэргүүнт сармагчин тэргүүнт хоѐр эрлэг тус тусын барьсан толь

дансандаа үзээд: -Бага насандаа нэг дэвсгэр дээр нүгний гурав сахисан. Маанийг

тоогүй олон уншсан гэж байна. Бусад хэлсэн үг цөм үнэн амой. Гурван хүн нэг

сарлагийн шарыг хулгайлан аваад хэн алах вэ хэмээн шоо орхисонд түүнд тусаж

энэ хүн түүнийг алжээ гэж байна хэмээсэнд огторгуйгаас нэгэн цагаан хүн бууж

ирээд: - Энэ хүн буяны үйлийг цаглашгүй их үйлдсэн болой. Хилэнцийг ер

үйлдсэнгүй. Хураасан буяны хэмжээ нь энэ бөлгөө хэмээн гэрийн чинээ цагаан

чулуу овоолоод үүнийг жаргалантай сувидайн орноо илгээнэ үү хэмээсэнд баг

нэгэн хар хүн ирээд, - энэ хүний үйлдсэн нүгэл цаглашгүй их билээ. Хэмжээ нь энэ

бөлгөө хэмээн арагийн чинээ хар чулуу овоолж үүнд тамаас өөр одох орон үгүй

хэмээв. Эдгээр хар, цагаан чулууны аль нь олон болохыг тоолж хүнд хөнгөнийг нь

дэнсэн үзэхүйд буяны цагаан чулуу олон бөгөөд хүнд, нүгэл хилэнцийн хар чулуу

цөөн бөгөөд хөнгөн байв. Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: Аяа чи хүний биеийг

олж явахдаа сайн үйл буяныг сайтар үйлдэж бүтээсэн тул хураасан буяныхаа

хүчээр амгалантын орноо төрөх боллоо. Тэнгэрийн төрөл дээр гэдэг тул учралт

баян хүний хөвгүүн болон төрж дээд буяныг улам

шамдан хичээтүгэй хэмээн зарлиг болов. Тэр хүн мөргөл үйлдэн босоод

явахынхаа урьд –

Хүний ертөнцөд одогчид буй бөгөөс буяныг хичээж хилэнцийг тэвчээрэй! Хэмээн

захиж

хэлээд баярласаар явчихваа.

УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас эрлэгийн зардас нэгэн хүнийг хөтлөн авчирж Эрлэг номун хаанд сөгтгөн

урьдын ѐсоор асуухуй. Тэрээр түгдрэн дуугуй суухуйд олон эрлэг маш сүртэйгээр

Мэдүүл! Мэдүүл! хэмээн хашгаралдан бахиралдахуйд тэр хүн чичрэн дагжиж –

Тэнэг мулгуй би ном эрдэм сурч гэгээрсэнгүй. Тэгш буян, нүглийн үрийг тэр нь мөн

энэ нь биш гэж ялгаварлаж мэдэхгүй билээ. Мунхаг надад учирсан авааль гэргий

минь мугуйдаар идээ, эд юмсыг ямагт харамлах тул ер бусдад өглөг өгсөнгүй.

Харин мөшгөн гүжирдэх муу үгээр лайдаж мултаршгүй нүглийг олонтаа

хураалгаваа. Манайх идээ, эд , малаар аминдаа зөв боловч илүүчлэх буянтай үйл

бүтээе хэмээн бодож явсангүй. Идэх, эдлэх, аривлахын хармын сэтгэлдээ

хөтлөгдөн илэрхий нэгэн гуйлгачинд ч өглөг өгч явсангүй. Олон түмнийг дууриан

дагалдаж орныг даасан тахилч ламаас номын эвшгийг авсан боловч сахиж

чадалгүй осолдсон билээ. Өтөл би ертөнцийн хар хүн тул өмсөх зүүхийг үргэлжид

бодож урхи саалийг зүүж загас гөрөөс олныг алав. Бас гэртээ хонь ямаа хорь

гучаадыг гаргав. Нэгэн хүнийг гэгээн өдрөөр дээрэмдэн хүнс юмыг нь булаасан

билээ. Энэ мэт хар нүглийг үйлдэж явсан муу хүн би хааш ч гарахгүй үнэнд

гүйцэгдэж гэмшин ѐолох цаг минь ирлээ. Ээ халаг! Яалаа ийлээ хэмээн газар

үмхэн хөсөр хөрвөн уйлан орилохуйд эрлэгийн түшмэл урьдын адил тэр хүнийг

толь данснаа үзээд - Чиний үйлдсэн нүгэл тоо тоймшгүй олон байна. Урхи сааль

зүүж загас хядсан нэн их. Басхүү сүшигтний юмыг дээрэмдэж авсан ба номын

сургаалийн багш лугаа тангараг эвдэрсэн тэргүүтэн арван хар, таван завсаргүй,

дөрвөн хүнд нүгэл цөмийг үйлдсэн байна. Гэхэд Эрлэг номун хаан зарлиг

болоруун: -Энэ хүнийг дахин эдгэрүүлэгч тамаас эхлэн өөрийнх нь насны хэмжээ

гүйцтэл халуун хүйтэн арван найман тамыг хэсүүлээд сүүлд нь Очирт тамд

оруултугай хэмээв. Ээнхүү дахин эдгэрүүлэгч тамын насны тоо гэдэг нь хүний

жилээр нэг сая зургаан живаа, гурван бум, нэг түм хоѐр мянга болно хэмээн

Жанчив лам ринчимбээс номлосон бөлгөө. Цааших тамуудын нас нь дахин

эдгэрүүлэгч тамаас нэг нэг хувь илүү бөлгөө хэмээн айлдсанд урьдын адил нүгэл,

буяны чулуу овоолохуйд хар чулуу уулын чинээ болж цагаан чулуу буурцгийн

төдий ч үгүй байсанд Очирт халуун тамаас өөр одох оронгүй хэмээвээ. Эрлэгүүд

хаа хаа хэмээн хашгаралдан ган төмөр дэгээгээр дэгээдэн чирж гал бадарсан

төмөр шилбүүрээр тас гуядан авч явахуйд тэр хүн:- Хүний ертөнцөд одогсод

байваас над мэт хилэнц нүгэлийг бүү үйлдэгтүн! Зовлонгоос тонилох цаггүй байна

бишүү гэж захирай хэмээн бархирсаар явчихлаа. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас эмийн манхаг үүрсэн нэгэн ламыг Эрлэг номун хааны өмнө авчирч

сөгтгөн асуусанд түүний мэдүүлсэн нь: <<Хүний оронд алдартай сайн эмч байлаа.

Амьд байх цагт мал идээ маань нилээд их болсоон. Алтаар Доржзодов бичүүлэв.

Аялгаар саян унших нэгэн ламыг залж нэг мянга уншуулсан ба бичсэн бичигчийн

хамт тарган сарлагийн шар, үнээ хоѐр, ахарын сайн эсгийн гурван алд, хоѐр

шуудай арвай буудайтай барьсан билээ. Түүний дараа энэ хотын буянд зохиулан

тэнцэлгүй гүнрэнгийн лхог мянга уншуулж төгс сайн ерөөлийг тавьж хайнагийн

шар хоѐр, сарлагийн үхэр долоог сэтгэл хамаргүй өргөснөөс гадна сайн тарианы

газар хоѐр хэсгийг өргөвөө. Таяг мод бариад тэнэж ирсэн тарчиг ядуу гуйлганч

явахад тавтай хооллож тухтай хонуулаад тааламжтай үгээр сэтгэлийг нь баясган

гаргадаг байлаа. Өглөө бүр Жамбал Санжид Базар Бидэрнаа хоѐр дарь эх

тэргүүтнийг уншдаг байлаа. Ямар нэгэн өвчтөн хүнийг залахад ямбалж очихгүй

хэмээн ихэрхэж байсангүй. Яршиг төвөг удаж барьц өргөл авья гэсэнгүй. Юу

байсан хүчит сайн эм тангаа хайр найргүй өгч явлаа. Атаа өшөөгөөр хорлохыг

бодож аливаа эмийг хорын жороор буруу найруулсангүй. Авч идэхийн тулд олон

нөхөд хуврагууд лугаа харшилсангүй. Орчлонд төрсөн хүний нүгэл буян холимог

бүхий тул оногдсон малаасаа гаргуулж идсэн билээ. Одоо иймийн учир оройн

дээд номун хаан миний нүгэл буяныг ялган айлд >> хэмээсэнд эрлэгийн түшмэд

толь, данснаа үзээд – Хийсэн буян нь цөм үнэн байна. Харин нэг баян хүний

хөвгүүн өвдөөд чамайг залжээ. Чи тэдний эд малд шунаж өвдсөн хөвгүүнд буруу

эм өгч найман сарын турш өвчлүүлээд тэднийг өргөл барьцаа нэмэн өгч

дуусахуйд ач тустай эмээ өгч эдгэрүүлсэн боловч мэдсээр байж эд малд

шунахайран зориуд буруу эм өгсөн. Гэртээ хонь, үхэр нэг зуун далаадыг алуулж

идсэн нүгэл байна гээд урьдын ѐсоор нүгэл буяны хар цагаан чулуу овоолж тоолж

тэнсэн үзэхэд цагаан чулуу тоогоор илүүтэй авч хийсэн үйл хилэнц хар чулууны

жин хүнд байжээ. Ингээд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: - Аяа чи өргөл

барьцад шунаагүй бол магад тэнгэр хүний саян буяныг олон төрөх билээ. Гагцхүү

шуналт нүгэл дийлсэн тул үүний аманд буцламтгай халуун ус цутга! Биед нь

мянган төмөр гадас шаа! Түүгээр энэ хүний нүгэл хөнгөрөхийн цагт тэгш сайн

язгуур доор илгээе хэмээхийн сацуу эрлэгийн зардасууд хашгиралдан дайрч

дэгээгээр дэгээдэн ал! Ал! Хэмээн одохуйд тэр хүн:- Хүний ертөнцөд одогсод бий

бөгөөс буруу эмийг хүнд өгч өгөл барьцад бүү шунагтун хэмээн эмч оточ нарт

захиарай. Тамын зовлон гэтлэшгүй их байдаг байна шүү! Хэмээн гасалсаар одвоо.

УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Бас өрмөг дээлтэй нэгэн хүнийг авчирч Эрлэг номун хааны өмнө сөгтгөн

асуусанд түүний мэдүүлсэн нь: Хүний ертөнцийн оронд баян хүний хөвгүүн болж

явсан билээ. Эцэг эх маань надад үлэмж хайртай тул сайн язгуурт хүний нэгэн гуа

сайхан охиныг гуйж гэргий болгож өгөв. Бидэн хоѐр эв эвдрэн салж тэр үед мал

буян тэгш бүхий хонь мал хоѐр зуугаадыг бид хоѐрын харшлын хэрэгт зарж үрэв.

Бас эмийн төрхөмийн хоѐр гэрийн хүмүүст өшөө хонзонгоор түймэр тавиад тэнд

байсан би хүн, далан таван бод сэлтийг шатааж алав. Түүний хойно эцэг эх маань

надад бас нэгэн эхнэр авч өгсөнд ураг төрлүүд мал хөрөнгө нэмж урьдын адил

баян болж жаргасан боловч хэрүүл шуугиан дэгдэж зарга заалхай хийж

хэрцгийлсэн хийгээд урьд өмнө хүн мал түймэрлэж түлж хөнөөсөндөө хэд дахин

тамд унах нүгэл хийлээ гэж үнэхээр гэмшин хэн тааралдсан лам мэргэдэд нүгэл

хилэнцээ арилгахын аргыг айлдан соѐрхохыг хүсэмжилвээс хэтэрхий их эвшиг

хөтөлбөр хэрэгтэй. Утгыг сайтар бясалгаваас нүгэл хилэнц чинь арилана гэв. Бас

зарим мэргэд хуврагууд бурхан, суврага, шүтээн бүтээгээд оройн дээдээр тахин

шүтэж зул хүжийн хандивиыг байнга өргөж нүгэл хилэнцээ сайтар наманчилваас

нүгэл арилна гэв. Миний санаанд аль ч мэргэдийн сургаалийг ѐсчлон дагаж шүтэж

чадваас хийсэн олон нүгэл минь арилна хэмээн бодоод хэтэрхий сургаалын

багшид мөргөж, хэмжээлшгүй их нүгэл хийснээ наманчлан залбирч адисдай

орнуудыг явганаар хэсэж, олон бурхан шүтээнд өмргөл эргэл хийж энд тэнд

нилээд жил илүү явлаа. Түүнээс нутагтаа харьж ирээд хутагт их бясалгагч ламаас

эвшиг хөтөлбөрийг хүртээд аглаг газарт очиж бясалгаж сууваа. Бас арьяабалын

нүгнийд суусан нэгэн ламтай хамт нэгэн дэвсгэр дээр нүгнийг зуун найм сахив.

Бас маанийг найман сая уншив. Адисдтай Доржзодов хийгээд дүншиг хоѐрыг

алтаар бүтээлгэж олон эд идээг өргөв. Хадны агуйд суусан номын онол баясалгал

төгссөн нэгэн ламд тостой гурил тэргүүтнийг хэдэн жил өргөж нүглээ наманчлан

ерөөл ававаа. Хангал ганшиг нэгэн зуу уншуулж харамжинд нь морь, хайнаг, оюу

торго өргөж хамаг нүглээ арилгахыг хүсэж мөргөсөнд хилэнц нүгэл арилаа болов

уу хэмээн санана. Үнэн учир иймийг товчлон их номун хаан танаа өргөн мэдүүлье.

Өтөл надад жаргал зовлон алин болохыг үнэнээр нигүүлсэн өршөөж айлд! хэмээн

мөргөсөнд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: -Хүчир муу үйл их хийсэн боловч

хүчин төгөлдөр бүрдсэн сүжгээр хэмжиж хүчтэй буяныг сайтар үйлдэж ирсэн чинь

хүн чиний гайхамшиг мөн болой! Бие, хэл, сэтгэлээр үйлдсэн нүглээ наманчлан

чин зориг, үнэн сүжгээр эргэл мөргөл хийж басхүү ном бурхан бүтээх тэргүүтэн

бие бодитой буян үйлдэж нүгэлийг арилгаж ирсэн нь сайн болжээ. Эндээс хүний

санй төрлийг олж эрхэм бодийн мөрийг хичээвээс хойд төрлийн эцэст эрхээбиш

бурхны мөрийг олно. Эдгээ миний өмнөөс гарсан шар гэрлийн замыг алдалгүй

даган явж эд мал, язгуур эрх ихтэй баялаг хүний төрлийг авагтун хэмээн зарлиг

болсонд тэр хүн сүслэн мөргөөд ийн өгүүллээ.- Их хааны үнэхээр нийгүүлсэнгүй

хийгээд миний үнэнхүү сүшиг буяны хүчээр үлэмж сайн хүний төрлийг олоод

үзүүлэгч гурван эрднийг даган төрөх болтугай! Хэмээн ерөөл тавьж явахдаа –

Цааш хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс гэнэдэж нүгэл хилэнцийг үйлдэвч түүнээ

гэмшин наманчилж буян сайн үйлдвээс өлзийтэй байна хэмээн захиарай гээд

баясан баярласаар явж одлоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас нэгэн бүс хувцас өмссөн ихэмсэг егүүзэр дүртэй хүнийг авчирч Эрлэг

номун хааны өмнө сөгтгөн асуусанд тэрээр ихэмсэг зан гарган дуугарсангүйд олон

эрлэгүүд мэдүүл! мэдүүл! хэмээн чанга дуугаар хашгичив. Тэрээр мэдүүлсэн нь:-

Үйзэн газрын голын хаалганы дэргэд бүхнээ алдаршсан нэр минь Шаравдорж

билээ. Би бүх чанарын номыг бүрэн мэдээд гурван санваарыг сахисан бөлгөө.

Арван хар нүгэлийг үл үйлдэх хэмээн ам авсан тул ашиг олзонд шунах сэтгэл

төрж явсангүй. Аливаа буяны өглөгийн эздийн өргөсөн алт, мөнгө, эд, агуурсыг

авралт багшийг тахих ба зул хүжийг өргөх асар ядуу гуйлгачинд өглөг өгөх зэрэг

буянд зориуллаа. Нэгэн насанд бурхан болгон хувиргаж чадагч нууц тарнийн

шидийг бясалгаж олонд ач тусыг хүртээж байлаа хэмээн тоомжиргүй өчсөнд

эрлэгийн элч түшмэдүүд толь данснаа үзээд: Ай яа яа хэмээн хүйтнээр

өгүүлэлдэн тачигнатал инээлдээд – Аяа чи зургаан орны хамаг амьтан хаа ямар

буян үйлдсэнийг илт айлтгах их хааны өмнө хуурмаг худал үгээр биеэ өмөөрөн

хичнээн өгүүлэвч тус болох нь юун. Харин нэрмээс болох билээ. Чиний хийсэн их

хар нүгэл эрлэгийн данснаа ил тод байхыг үзэгтүн! Тарнийн эвшиг ном хүртээсэн

тангарагтай багшийнхаа гэргий охин хоѐртой чи тачиядаж эд хөрөнгийг нь

эзэрхийлсэн байна. Тэгээд багш чинь мэдэж гэргий хүүхэд хоѐртоо хилэгнэхэд чи

буруутан тэднийг өмөөрөн багшийгаа басамжлан доромжилж хэрэлдээд багш

юугийнхаа гэгээн биеийг чулуугаар цохьсон барагдашгүй их нүгэл үйлдсэн байна.

Арван хар, таван завсаргүй тэргүүтэн элдэв нүглийг чинь тоолж баршгүй ихийн

дотроос ачит багшийнхаа сэтгэлийг өчүүхэн төдий гомтговол бүхнээс илүү нүгэл

хэмээн бурхад номолсон билээ. Олз ашигт шунаж өөрийн биеийг омтгоогүй

бурхан хэмээн олныг түйвүүлж эд идээг мөлжин аваад буяны үйлсэд зориулалгүй

харамлаж хав даран онц их нүглийг бас чи үйлдсэн байна. Чамтай тачияалдсан эх

охин хоѐр хожим гэмшиж нүглээ наманчилж чухал үнэтэй эрдэнэ нэгийг алт нэг

лантай өргөж чин сүжгээр Базарсадыг бүтээж тарина урьсан тул цөм нүгэл

арилсан байна. Тангарагаа урвуулсан муу хар нүгэлт хүн чи морь, нохой, гөрөөс,

шувуу нэг сая илүүг алж хядсан зэрэг арван хар нүглийг үйлдсэн учир тамаас ер

гарах орон цаггүй байна. Ийм атал омгорхог зангаа орхилгүй эрлэг номун хааны

өмнө хэл гуйвж өөрийн биеийг магтан мэдүүлсэн чинь огт тус болохгүй гэсэнд

Эрлэг номун хаан: - Үүнийг их тамд оруултугай. Цаашид олон тамд дам дам

илгээтүгэй. Тамаас гарахын цаггүй хэмээн зарлиг болсонд эрлэгийн зардсууд

зэрэг зэргээр хашгиралдан мянган төмөр дэгээгээр зүг зүгээс нь нэвт дэгээдэн

нэгэн их улайдсан төмөр байшин руу авч одохуйд тэрвээр чарлан бахирч хүний

ертөнцөд одогсод бий бөгөөс багшаа доромжлон муу нүгэл бүү үйлд гэж

захиарай! хэмээн орилон бархирсаар улаан гал оволзсон уйладмал төмөр

байшинд ухарсаар ухарсаар оров. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: Энэ өдөр нэгэн их буянтан өөд болж

ирэхнээ хэмээсэнд эрлэгийхэн цөмөөр босож хүндлэв. Тэр урьд зүгээс номын

хувцас өмссөн махлаг дүртэй аяга тэхимлэг (гэлин) гурван зуу гаруй эр эм хүнийг

дагуулан цан хэнгэрэг хөгжим сэлтээр маанийг аялгуулан шүлэглэж дурссаар

дээгүүр заларч явахдаа – Би мааньч Ёнжид гэгч билээ. Арилсан номын орноо

одлоо. Эдгээ эрлэгийн газар зуурдын сансарт байгаа хүн аьтан та нарын дотор

урьд надтай номын барилдагаа учирсан хүн бий аваас одоо намайг дагаж

явахтун! хэмээн дуугарах төдийгээр тамын мэсэ, хүрдэд хийгээд илд, мэс, навчит

мод цөм газар дор орсон ба эрлэгүүд ер дуу чимээ гаргалгүй номхон байхыг энэ

удаад үзэв. Тэр зарлигийг сонссон эрс, эмсийн олон сүнс миний ламтан мөн

миний ламтан мөн хэмээн баярлалдан хойноос нь дагаж одсонд эрлэгийн зардас

нар дэгээгээ дээш явуулж нилээд олон сүнсийг доош татан газар буулгав. Чойжид

би тэр цагт харваас ламыг дагагсад нь бараг эмс охиод, доош буугчид нь эрс

байхыг үзэв. Би Эрлэг номун хааны өмнө очиж ийн асуун айлтгав: - Олон хүнийг

дагуулаад энд буян хилэнцээ эс ялгуулан өөрийн дураар залран явагч тэр хэн

гэгч вэ? Бас түүнийг дагагсадад эрс цөөхөн, эмч олон байх буюу мөн танай

зардас тавьсан дэгээнд эрс олноор өртөж доош буусны учир юун болохыг айлдаж

соѐрхоно уу хэмээсэнд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун:-Тэр нь хүний

ерөтөнцөд байхдаа хутагт хоньсом бодьсадыг хатуужлаар бясалгаж зарлигийг

сонсоод маанийн зургаа үсгийг үргэлж уншиж арван зүг бүхнээс ариун цагаан

буяныг ихэд дэлгэрүүлж хоньсом бодьсадын шидээр өөрийн эрхийг олсон

хөлөгний бодьсад аяга тэхэмлиг (гэлэн) мааньч Ёнжид гэгч байна. Түүнийг дагаж

гарагчид нь урьд тэр ламд номын барилдагаа хийж тангараг санваарыг ба басхүү

аливаа сайн идээ цавыг өргөн ерөөл тавигсад үйлдсэн буяныхаа ачаар энд буян

нүглийг ялгуулж үйлдүүлэхгүйгээр арилсан ариун орноо одох нь тэр бөлгөө.

Миний эрлэгүүдийн дэгээнд өртөгдөн доош буугчид бол урьд ламаас авсан

тангарагаа бууруулсан ба анхандаа сүжиглээд адаг дор муу хэлсэн жич бас

эндээс дэмий худал дагалдан гарагчдыш ийнх янагш авчрах нь тэр бөлгөө. Бас

тэр ламыг дагалдан дээш гарагчдын дотор эрчүүл цөөн байхын учир хэмээвэл тэд

ертөнцөд ямагт омголон байх ба хувраг тойн дор идээ үл өргөн хэрвээ өөрийн эмс

охидыг хуврагт жирийн зөөлөн сэтгэлээр хандахад тачияангуйн эрхээр тэр ламыг

шүтсээр байж өөрийн эмс, охиодтой хэвтэр нийлүүлэх буйзаа хэмээн хар хорын

сэтгэл төрж байдаг тул ертөнцийн хар хүн их төлөв там, бэрд, адгуусан төрөлд

төрдөг учир тэр бөлгөө. Мөн тэр ламыг дагаж арилсан орноо одогсод нь бараг

эмс, охид байх нь ертөнцийн өүсгүй язгууртан сэтгэл зөөлөн бөгөөд бас сайхан

амттай идээ тэргүүтэн цав идээ өргөн ерөөл тавьдгийн учир тэр ач буяныхаа

үрээр сайн хувийг олж тэр мэт арилсан орноо одох нь тэр бөлгөө. Басхүү маанийн

зургаан үсгийг өөрийн биеэр унших ба бусдаар уншуулахын буян нь энэ мэт

цаглашгүй хэмээн зарлиг болов. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас нэгэн улаан нүүрт чавганцыг хөтлөн авчирч Эрлэг номун хааны өмнө

сөгтгөн асуусанд тэр чавганц өчрүүн: - Би өөртөө тариа будааны үйлийг сайтар

хийж идэх өмсөх тэргүүтнийг бусдаас ер эрдэггүй байлаа. Буян, нүглийг ялгаж

мэдэхгүй тул өөрийн дураар явж утгат буяныг нгэч хийсэнгүй билээ. Одоо энд

ирсэн хойно үзвээс орчлонгийн хүн амьтны жаргаж зовох хэмжээ буян

хилэнцээсээ болдгийг мэдлээ. Гэртээ харьж баахан суугаар хамаг юмсаа буяны

үйлд зориулан зараад эргэн ирж энл танд бараалхая. Хаан түшмэдүүд намайг

хайрлан соѐрхож үзмүй хэмээсэнд олон эрлэгүүд хүйтнээр тат тас инээлдэж толь

данснаа үзээд ширүүнээр тачигнан өгүүлрүүн: - Бурханы шар улаан хувцас гаднаа

өмсөөд буг чөтгөр мэт хортой явдлыг дотроо хадгалж, буруу, хар нүгэлийг

огторгуй дүүртэл үйлдсэн мөртлөө буцаж гэртээ харина хэмээн зоргоороо загнана

уу? Чи. Саян буяныг амлаж самуурахын тачияангуй сэтгэлээр эр бүгдийг аргацаан

наадуулж худал хуурмаг үгээр бусдыг хагацуулсан янаг амрагуудыг өдөөн

харшилдуулсан үймүүлсэн зэрэг цаглашгүй их нүглээ нүдээр хар! Чи. Хамаг эд

агуурсаа дараад харагдсан лам хуврагуудыг хар золигнууд хэмээн хорт муу үгээр

дайран доромжлох зэрэг хар хор хармын муу сэтгэлээр хийсэн нүглээ яах билээ

чи! Хүний дүртэй эм чөтгөр чи хялгасны төдий буян үйлдсэнгүй бөгөөд бусдыг

доромжилсон зэргийн их нүгэл чинь хээрийн өдсийг шатаасан түймэр мэт толгойд

чинь асан түлэх цаг одоо нэгэнт болоо бишүү? Шарадворж ламас шажин номын

санваар сахилыг авсан боловч бусадтай нийлж худал үгээр муучлан багш

юугынхаа сэтгэлийг чилээсэн их нүглээ яах билээ чи. Аливаа амьтны амийг мянга

түмээр тасалснаас ачит багшийнхаа сэтгэлийг хмосдуулсан хар хорон нүгэл асар

их гэж авралт бурхан багш дахин дахин номлосон бус уу? Улаан царайтай

палдгар муу шулам чи тамаас тонилох орон цаггүй болой гэхэд Эрлэг номун хаан

зарлиг болоруун: Аяа чи хүний биеийг олоод бурхны хутгийг бүтээж эс чадавч

бага сага буян үйлдэж юунд эс чадав аа. Харин чи хортой сэтгэлээр тамын зовлон

эдлэх шалтгааныг өөрөө үйлдэж ирсэн тул шалзран зумлагч их халуун тамаас

эхлэн цэцэг мэт дэлбээлэн хага хөлдөөгч хүйтэн там тэргүүтний зовлон эдлүүлэн

хэлийг багалзуураас сугалан гаргаж бие дор улайдсан төмөр хадаас мянгыг хад!

Там бүгдийн насны тоо дуустал бүү гарга! Хорвоо хийгээд эр, эм хүмүүнийг нохой,

гахай, хайнаг, чөтгөр, ад хэмээн хэлснээр сүүлд тамд бирдийн зовлонтой

адгуусны төрлийг авахуулна хэмээн зарлиг болсон зардсууд хашгаралдан тал

талаас дэгээдэн авч одохуйд улаан царайт уйлан орилон өгүүлрүүн: - Хүний

ертөнцөд одогсод буй бөгөөс миний мэтээр нүгэлийг битгийг үйлдэгтүн.

Зовлонгоос хагацах цаггүй байна бишүү! хэмээн захиарай гэж бархирсаар

сарвалзан одвоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Хүрэн захтай дээл өмссөн нэгэн хар хүнийг хөтлөн авчирч Эрлэг номун

хааны өмнө сөгтгөн асуусанд: - Миний оршин суусан нутагт махнаас өөр идэш

хоол байдаггүй. Олддогоор нь олон олон хүдэр, ямаан гөрөөсийг авалж явлаа.

Амины малаас арав хорин үхэр, хонь алав. Аливаа буяныг ингэж үйлдэв хэмээ

хэлэх зүйл огт үгүй ээ. Асар их нүгэлт эр, эм бид амь зуух гэж арга ядан ихэд

зовсон төдийгүй нүтгийн захыг цагдан суухдаа орон гүрэн хэссэн мөргөлчин хүний

хамаг эд юмсыг дээрэмдэн авч нэгэн их нүглийг хийсэн билээ. Энд ирсэн хойно

үзвээс аливаа амьтан жаргах зовох тэргүүтэн буян нүглийн үр мөнийг мэдээд

эдгээ яах ч аргагүй зовлонтой болов хэмээн мэдүүлсэнд эрлэгийн түшмэд толь

данснаа үзээд:-Зовлон баг нүгэл ихийг нүдээр харсугай. Чи ерэн ямаан гөрөөс,

ерэн зургаан хүдэр, жаран долоон сармагчингийн зэрэг гөрөөс амьтдыг алжээ.

Бас гэртээ хонь ямаа тавин ес, үхэр долоог алж идсэний нүглийн үр тамаас өөр

илгээх газаргүй. Зах газрыг хоѐр жил цагдан суухдаа зам тосож мөргөлчний эд

юмсыг булаасан тэргүүтэн завсаргүй их нүгэл хураасан байна. Чи тэгш буяны

замыг хааж тэнэг мунхаг үйл хийсэн чинь даагдашгүй их хилэнц болох тул их

халуун тамд тоолшгүй олон галавд зовлонг эдлүүлнэ. Чи түүнээс гарах цаг дор

тэгдээр алсан амьтны биеийг олонтоо авч тэд бүгдийг хэрхэн алсан тэр ѐсоор

таван зуун төрөлдөө алагдах болно хэмээгээд нүгэл буяны чулуу овоолуулсанд

буяны цагаан чулуу бага, нүглийн хар чулуу их болж түүнийг аюулт хар тамаас

өөр одох оронгүй хэмээв. Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: Түшмэдийн шүүсэн

ѐсоор даагдашгүй халуун тамаас бүү гарга! хэмээсэнд эрлэгийн зардасууд

хашгаралдан дэгээдэн авч явахуйд тэр хүн орилон сарвадзаэ үгүүлрүүн: Хүний

ертөнцөд одогсод буй бөгөөс гөрөөс тэргүүтэн амьтныг бүү хөнөө! Мөргөлчин

эргэлчнийг бүү тонож дээрэмд хэмээн захирай! Гэж бархирсаар явж одвоо. УМ.

МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас гартаа шар эрх барьсан нэгэн охиныг авчирч Эрлэг номун хааны өмнө

сөгтгөн асуусанд түүний мэдүүлсэн нь: Би хүний ертөнцийн орны өглөгчийн охин

Номинзул гэгч билээ. Гурван эрдэнийг орой дээрээ дээдлэн шүтээд бэлдэртэй

сайн буяныг үйлдэв. Асар бага насандаа чавганц болоод ариун явдлаар явсугай

хэмээвэл ачит эцэг эх минь намайг аргагүй эрд гаргав. Алмид миний буян нүгэл

холимог бүхий тул ариун буян үйлдье гэхэд авааль эр цааргалж ятгасангүй. Миний

дураар болгож авралт мааний үсгийг нэгэн живаа гаруй уншив. Аливаа учирсан

лам хувраг эрдэмтэнг хүлээж хүндлэн үе үе орчлонгийн жам ѐсыг санаж үймрэн

гансарч сэтгэл зовнихуйд үлэмж гурван эрдэнийн авралыг үргэлж магтан хоосон

чанарын утгаар тэгш айлтгасан их багш нэгэн ламыг зургаан жил шүтэж хоног

тутам идээ цавыг өргөж хорт нүглээ наманчлан ерөөл тавив. Гэгээн багш юугаас

барагдашгүй номын хөтөлбөрийг хүртэж энэ ертөнцийн зовлон жаргалын утга

чанарыг мэдэж авлаа. Энд тэнд эргэл мөргөл үйлдсэн эрхэм хувраг тойныг ирэхэд

хувцас хунар, идээ, эдлэх юмсаар өргөл өгч хүндлэв. Бас маани дурьдан ирсэн

нэгэн ламд баярлаж их агуу ерөөлийг тавиад дамжиггүй бодь мөрийг олоход

зориулаваа. Тэр багш ламын зарлигаар гадаад өнгөний дуун бүхэн сайн муу нь

хоосон үзэгдэл мөн гэгчийг мэдэв. Гансарч зовлонд учирсан амьтнаа дотоод

сэтгэлийн чанарыг бясалгаж тодорхой доройтуулж муу заяаны шалтгаан бүгдийн

доторх гэмүүдийг буй хэмээн баримтлагч их агд хийгээд их нүгэлт нисваанис мөн

хэмээн мэдвээ. Хэрчиж, огтлох, чанаж, түлэх тэргүүтэн хэмжээгүй их зовлон цөм

бүгд хэний ч өшөөгөөр үйлдэх бус бөгөөд хэтэрхий өөрийн хилэнцэт явдлаас

болдогийг мэдээд тэнгэр хүний оронд тэгш бүтсэн таван хүсэлт жаргалан бүгд өөр

өөрийн сайн муу үйлээс болдгийг ч тэмдэглэж тодорхой мэдсэн бөлгөө. Үхэх

цагтаа миний хувьд үлдсэн тугалтай үнээ нэг, үлэмж сайн арвай дөчин шуудай

бий. Урьд тариа зулгаахуйд хорхой шавьж алсандаа үнэхээр их гэмшдэг билээ.

Үүний тул миний хойноос буяныг үйлдэхэд миний хувьд үлдсэн хөрөнгийг

зориулаарай хэмээн гэрээслэн захьсан билээ. Бас нэгэн хааны хүүхэн намайг

мугуйдаар бардаж дарлахуйд тэссэнгүй балай мунхгаар хэрэлдсэнээ

наманчилаагүй билээ. Миний нүгэл энэ бүгд бөлгөө хэмээхэд эрлэгийн түшмэд

толь данснаа үзээд ийн өгүүлрүүн: - Аяа чи сайн буяныг сайтар үйлдэж самуун

нисваанис гэж хорыг мэдээд сайнаар ачирхсан багш юугаан сайтар шүтэж санаа

ариун явсан чинь гайхамшиг болой. Эдгээ чиний энэ мэт мэдүүлсний дээр эргэл

мөргөл их хийсэн, итгэл олон уншсан, эцэг эхээс нууж эд идээний өглөг өгсөн,

элдэв буяны үйл үйлдсэн байна. Балгасан дотор ганцаар өлсөж хэвтсэн балай

гуйлганч Мижидмаа гэдэг нэгэн эмэгтэйд тостой гурил, эд зүйл идээнээс

баясгалангаар өгч ихэд асарсан байна. Нүгэлийн зүйлээс нүд гараар хийсэн нь

үгүй боловч нягт зузаан тариа зулгаахуйд хорхой шавьж атга хиртэйг алж

сүйтгэсэн байна. Чамайг эрд гарган хүнд өгөх цагт их хурим найр хийж үхэр нэг,

хонь зургааг алуулсан нүглээс нэгэн хувь авах хэрэгтэй гэвч буян хийсэн нь

түүнээс их байна гэхэд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: Сор өнгөтэй төрсөн

охин чи нүглээс айж багшийг шүтээд сүнсээ бодон буяныг үйлдэн сүлдэт номын

чанаруудыг мэдсэн чинь маш сайн. Охин чиний гурван цагт шүтсэн олон амьтны

итгэлт тэр багш чинь саяхан үүгээр олон шавь нараа дагуулан дээш залрав. Чи

арай хожимдож ирсэн ирсэн боловч Балдандорж дагинасын нууц тарнийн ном

дэлгэрсэн тэр газарт одмуй! Чи тэнд зуу насалсан баялаг бермин өвгөний гурван

хүүхдийн дундах болон төрөөд тэнцэлгүй нууц тарнийн номыг судлан бясалгаж

тэндээс наян долоо наслаад шидийг олж төгс баясгалант арилсан орноо төрөх

болюу. Буяны бүтээлийг төгсөж түүртэлгүйгээр бодийн сэтгэл төрөөд тэргүүлшгүй

олон амьтанд тусыг үйлдэх болно хэмээн зарлиг болгосонд тэр охин наманчлан

мөргөөд ийн өгүүлэв. – Илэрхий олон амьтны буян нүглийг ялгаж илт шударгаар

айлдагч номун хаан таны зарлигийн ѐсоор сайн төрлийг олох болтугай! Хэмээн

дахин мөргөж босоод – Хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс зуурдын сансарт

Эрлэг номун хаан элдэв олон ноѐд мэргэн нөхөр сэлтийн хамт залран сууж ариун

орны амьтнуудын буян хилэнцийн үрийг ялгаж арван цагаан буян үйлдэж ирснийг

амгалантын сайн орноо илгээж байна. Аливаа муу нүгэл үйлдэж ирснийг аюулт

арван найман тамд илгээж байна. Олон хүн амьтад омтогогүй хоньсом бодьсадыг

оройгоор бясалгаж манийг үргэлжид уншин зовлонгийн далайгаас гэтэлгэхийн

сайн буяныг сайтар үйлдэгтүн ! гэж захиарай хэмээн хэлсээр одохын завсар зүүн

зүгээс хэсэг тунамал цагаан гэрэл гийж ирсний дотор аяга тэхимлэгийн дүртэй

нэгэн лам зарлиг болоруун: Саян буяныг сайтар үйлдэгдсэд шидэт багшийг

санааны барилдагаар шүтэгч саармаггүй сүшигт Номинзул хэмээх шавь чи миний

үгийг сайтар сонс!: Эдгээ би иш онолын эрдэм төгссөн эгнэгт гурван цагийн лам

чинь мөн бөлгөө. Чиний биеийг энэ зуурдад ирэхийг мэдээд эрх дагинасын орноо

чамайг аваачихаар одож ирэв. Чи энэ учрыг мэднэ үү? Хэмээн зарлиг болсонд

Номын нэрт тэр охин миний оройн дээд ламын дуун мөн хэмээн дагаж одсонд

тэндэх зуурдаас олон хүн түүнийг дагаж одсонд эрлэгийн зардсууд хойноос нь

нэхэн хөөж баргийг нь эргүүлэн авчирсны дотор эр олон, эм цөөн байв. Чойжид би

үзвээс урьд тэр ламыг шүтээд муу хэлсэн болон урьд идээ цав өргөхөд хармын

сэтгэл төрөөд цөм багшийн тангараг алдагсад болой! Тэр ламыг дагаж арилсан

орноо одохын хувь тасарсныг мэдэв. Ийнхүү тэр лам шавь нар бүгдээр арилсан

орноо одовоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Бас жанч нөмөрсөн зосхол номхон чавганцыг хөтлөн авчирч сөгтгөн

асуусанд тэр чавганц мөргөл үйлдсээр ийн өгүүлэв. – Би урьдын сайн үйлээр хүн

болж төрөөд биширхүйгээр гурван эрднийг шүтэж чавганц болоод билгийн дээд

номын утгыг хичээж хатуужлыг олж эргэл мөргөл олонтой хийв. Орон хэссэн

хувраг тойныг залран ирэхүйд хурднаа бишрэн хүндэлж хувьтай буяныг хураахын

тулд идээ, эдийг өргөв. Ядуу гуйлганчийг ирэхэд хоол унд өгөн зүйтэй үгээр

баярлуулан өнгөрүүлж байв. Хөдөө холыг хэссэн хөл нүцгэн бадарчинг ирэхэд

энэрэнгүй сэтгэлээр асарч гутал хийгээд хөгшин тарган морь хоѐрыг өгсөн билээ.

Хаданд цугласан дөрвөн зуун хувраг номын хурим хийхэд архи, мах, гурил

тэргүүтнийг хайргүй өргөж тэдний тааллыг баясган тахив. Шагмамунь зул өргөх

хандивт шар тос найман жин, бүхэл бүс нэгийг өргөж хутгийг гуйв. Үлэмж

бясалгагч ламд залбирч нэгэн жилийн хүнс өргөн насан өөл болох цагт дээл

нэгийг өргөөд өндөр заяанд төрөхийн ерөөл хүртэвээ. Нэгэн гуйлгачин хүн нохойд

ноцогдож харангадан хэвтэхэд олон хоног идээ ундаа өгч өгч шархыг эдгэрүүлэв.

Нүгэл хилэнц арилгахыг залбарич Лхасын зуу тэргүүтэй адистай орнуудыг хэдэн

жил хэсэж мөргөв. Арьяабалын нүгнийг дөч гаруй сахиад авралт Майдарын ерөөл,

Дарь эх хоѐрыг аль олон уншиж, цамд суух маанийг уншиваа. Өглөө бүрт итгэл

явуулах хийгээд үлэмж гурван эрдэнэд үргэлж залбирч үзүүлэгч багш юугаа орой

дээрээ тахьдаг билээ. Тариа зулгаахад олон хорхой шоргоолж миний гарт өртөн

үрэгдсэн болов уу хэмээн айдаг билээ. Харин би хийсэн нүглээ мэдэхгүй байна

төгч дээд номун хаан та айлдан соѐрхоно уу хэмээн мөргөсөнд эрлэгийн түшмэд

толь данснаа үзээп ийн өгүүлэрүүн:- Эдгээ буйны зүйлд эрхэм буянтай өдрийн

номын хуриманд архи тавин таван уинг өргөсөн зэрэг өгүүлж буй буяны зүйл цөм

үнэн боловч чи ядуу эмгэний хадгалуулсан хонины бөгс мах ба бөөрөнхий тос

сэлтийг Самбуудоржтой хувааж идээд, авахаар ирэхэд нь хулгайд алдав хэмээн

өгөөгүй байна. Мөн худалдаа хийж явсан Рэнцэнцогтоос хойн өгье гэж нэгэн оюуг

аваад гээж орхив хэмээн ховдог сэтгэлээр худал хэлээд өгөөгүй худалдсан бас

нэгэн нүгэл байна гэсэн Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: - Аяа чи бусад хүний

мах, тос, оюу тэргүүтнийг ховдог сэтгэлээр дарж идээгүй бол тэнгэр хүний их

жаргалант сайн заяанд төрөх байжээ. Тийм боловч үүний буян нүгэлийн хар,

цагаан чулууг жинлэж хүнд хөнгөнийг үзэгтүн! хэмээсэнд эрлэгийн түшмэдүүд

үзээд хилэнц хүнд буян арай хөнгөн байна хэмээн айлтгасанд Эрлэг номун хаан:-

Ядарсан эмгэний хонины бөгс мах, тос, худалдаачин Рэнцэнцогтын оюуг ховдог

сэтгэлээр нуун дарж идсэн тул биеэр цусны хорт нуурт хийж хайлсан халуун

ширмийг аманд нь нэгэн удаа цутгаж өг! Түүгээр үүний нүгэл хилэнц нь арилж

хийсэн буян нь дийлэх цагт сайн заяанд илгээ! хэмээн зарлиг болсонд эрлэгийн

зардас нар хашгиралдан хүзүүнд төмөр аргамж углан уяад хөтлөн авч одохуй дор

тэр чавганц нааш харан бархиран өгүүлэх нь:- Хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс

буруу ховдог сэтгэлээр бусдын тавьсан юмыг дарж бүү ид! Буян их хийлээ ч нүгэл

хилэнц хүндэрдэг байна шүү! хэмээн захиарай ! гэж хэлээд гаслан хашгирсаар явж

одвоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

Бас сайн хувцас өмссөн сайхан царайтай элдэв эрдэнэсийн чимэг зүүсэн

махлаг биетэй охиныг сөгтгөн асуухад тэрээр ийн өгүүлрүүн:- би угаас гүрнийг

эзлэн захирсан нэгэн их хааны авхай билээ. Учирсан эрийн газраас төрхөмд

одохуй цагт усанд унаж үхээд энд ирлээ. Буян, нүгэл хэмээн ялгаж мэдэхгүй.

Эрдэмтэн номчингуудаас хамаг номын хөтөлбөрийг заалгаж авах санаа байвч

язгуурт хаан хүний охин тул хайш хэрэг явдалтай гэх болов уу гээд чадсангүй. Хойн

Шонужамц хэмээгч нэгэн ламаас хойтын хөтөлбөрийн номыг сонссон боловч тэр

багш лам нааш ирсэнгүй. Хол ойрыг хэссэн тэр мэт гуйлгачин манайд ирэх ѐсгүй

хэмээн ихэмсэгийг үзүүлж дээд тэгш чанарын ламыг дордод үзэн басамжилсан

билээ. Энд ирсэн хойноо үзвээс элдэв амьтны жаргаж зовох бүгд урьдын хийсэн

буян, нүглээс болохыг мэдлээ. Одоо хаан түшмэд нар минь намайг хариулан

соѐрхоо! Би баян хааны авхай мөний тул баясгалант цагаан буян ихэд үйлдээд

эргэж бараалхая гэсэн эрлэгийн түшмэд толь данснаа үзээд өгүүлрүүн: - Тансаг

нууцын номыг хүртсэн лам багш лугаа тангараг эвдрээд их нугэл хийсэн бөгөөтөл

тамын зовлонгоос аюугаад зоргоороо гэртээ харина хэмээдэг чинь юу билээ. Чиний

муушааж доромжилсон лам чинь ертөнц хийгээд зуурдын номын барилдлагаатай

олон шавь нар юугаан дагуулан арилсан орноо залрав. Тийм ачит богдыг чи аль

муу үгээр муушааж тэнэмэл гуйлгачин гэх зэргээр дайран хор зэтгэрийн үг хэлснээр

тамаас гарахын аргагүй бөлгөө. Адил ном авсан шавь нар нь чиний үгийг дагалдаж

багшаа муушааснаар илт нүгэлийг их хурааж аюулт тамд унаж байна биш үү!

Арван хар нүглийг аль дураар үйлдсэнээс ачит лам багш юугаа бсан доромжилсон

нүгэл илт их хэмээн гурван аймаг савын номд дахин дахин номлосон бус уу?

хэмээсэнд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун:- Чи их хааны охин бөгөөд бие

бялдар царай үзэсгэлэнтай сайхан бөгөөтөл аливаа буяныг үйлдсэнгүйгээр үл

барам ном заалгасан багшийн тангаргийг бууруулсан нүгэлт хүн мөний тул үүнийг

хамаг тамуудаар хэсүүлсүгэй. Хэлийг багалзуураас сугалан татаж мянган төмөр

гадас шаа! Биенд нь улайдсан хавтгай төмрийг чихэм мэт ороо. Очирт халуун

тамаас бүү гарга. Үүний насны хжмээ жаран тав хүрээд энд ирэх учиртай бөлгөө.

Эдгээ багшаа муучилж тангараг эвдээд гутамшгийн муу хар нүгэл хийснээр хорин

насандаа цаг бусаар усанд унаж үхээд ирэх нь энэ бөлгөө хэмээсэнд зардсууд

хашгиралдан тал талаас дэгээдэхүйд их хааны авхай айн чичрэн дагжин бахирсанд

чи уйлах аваас тамдаа очиж уйл! Ха, ха ал! ал! хэмээн хашгиралдан аваад явахуйд

тэр авхай өгүүлрүүн: - Хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс гагцхүү багшийн

тангаргийг эрхэмлэн хичээ хэмээн захиарай гэж бархирсаар явж одовоо. УМ. МА.

НИ. БАД. МИ. ХУМ.

өмссөн толгойдоо хөвөнтэй саравч зүүсэн далан настай хэмээх өвшөг баруун

гартаа маанийн хүрд, зүүн гартаа шар эрх барин маани эгшиглүүлэн уншсаар

өгүүлрүүн: - Би маанийн үсэг сийлэгч Ишцэрэн гэгч билээ. Зуурдын амьтдын дотор

урьд над лугаа номын ураг үндэс барилдаж, эд, идээ өглөг өгсөн хэн буй бөгөөс

нааш ирэгтүн! Би хутагт их нигүүлсэгч арьяавалын зарлигаар өмнө зүгийн

бодлонгийн орноо одноо хэмээсэнд тэндэх зуурдаас олон хүн дагаж одохуй

эрлэгийн зардаснууд тэдний хагасыг доош татаж ававаа. Түүний хойно Чойжид би

Эрлэг номун хаанд сөгдөн мөргөж ийн айлтгав. – тэр олон хүнийг дагуулан өөрийн

бодлоор залрагч хэн бэ? Хэмээсэнд дүнчүүр маань уншсан ба басхүү ураг садан ах

дүү нар юугаа ариун цагаан буяныг маш хичээлгэж маанийг уншуулж чулуунд

маанийн үсгийг сийлээд олон замын эхэнд босгож, залуу цагт эд идээ өргөсөн ба

сүсэглэж даган баясгасан хүнүүдийг арилсан орноо дагуулах хувьтай нь тэр бөлгөө.

Жич манай эндээс дагагчдыг доош татаж авчирсан нь урьд Ишцэрэнг маанийн үсэг

чулуунд сийлээд замын дэргэд залах цагт сүсэглэж сайшаан яваад хойно буруу

үзэлт хүний үгэнд орж тэр маанийн үсгийг замын захад хичнээн залавч ачгүй тусгүй

билээ хэмээсэнд тэр үгийнхээ нүглийн үрээр эдгээ түүний хамт амгалант орноо

одохын заяа тасарч доош татагдан ирэх нь тэр бөлгөө хэмээн зарлиг болов. УМ.

МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

егүүзэр дүртэй хувраг хүнийг авчирч сөгтгөн асууж эрлэгүүд хашгиралдан бушуу

мэдүүл! бушуу мэдүүл! хэмээсэнд тэрээр ийн мэдүүлэв. – Би хүний ертөнцөд бага

наснаасаа хувраг болон хийдэд сууж эрлэм номыг нилээд сураад хорин хоѐр насан

дээрээ хөдөө гарч нэг хоѐр жил явж үзвээс хөдөөний зарим лам нар эм барьж

гүрэм хийж их олз олж бас ч үзэсгэлэнтэй залуу сайхан эхнэр охид лугаа дасалцан

янаглаж сайн явахуйд тэднийг үзэж бахдаад эм барин гүрэм хийгээд ашигт шунаж

олсон олзоосоо ч буян хийсэнгүй гагцхүү амраг саданг тачияж өмсгөж зүүлгэж

эдлүүлэн явлаа. Багш ламдаа эд идээ өргөе гэхэд миний эмс, охид багшид өгч юу

хийнэв. Одоогийн сайныг хожим үзэх бус хойт төрөлд юу ч болов хамаагүй

хэмээсэнд би тэдний аясыг дагаж өргөл өргөсөнгүй билээ. Би эдгээ гучин гурван

насан дээрээ гэнэт өвчнөөр үхээд энд ирэв хэмээн мэдүүлсэнд эрлэгийн түшмэд

толь данснаа үзээд ийн өгүүлэв. - Чи урьд ном сурч багшийг ихэд хүндэлж үнэхээр

сайн явсан боловч гагцхүү хөдөө гарч гүрэм номоор олныг тонож идээд аль муу

явдлыг үйлдэж сүсэгтний эд юмсыг буруу үзлээр авсан болон муу хүний үгэнд орж

ном заалгасан багш юугаа хүндлэхийг зогссон энэ бүхний чинь нүгэл маш хүнд

аюулт хар тамд төрөх учиртай байна. Тйим боловч багш юугаан даган сүсэг

язгуураас эс буурсанд зовлонт адгуусанд хэд дахиж төрөл аваад нүгэл хөнгөрөх

болно хэмээхүйд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: Үүнийг зовлонт адгуусны

арваалж хийгээд хилэнцэт хорхойн төрлийг гурав дахин авахуулсугай хэмээсэнд

эрлэгийн зардаснууд хашгиран дэгээдэн чирж адгуусны төрөх замаар явуулахад

тэр нааш харж ийн өгүүлэв. – Хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс олз ашиг олохыг

бодож гүрэм ном битгий хийгээрэй! Зовлон их байна шүү хэмээн захиарай гээд

яанадаа яанадаа хэмээн орилсоор адгуусны төрөх замаар явж одовоо. УМ. МА.

НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Бас хөх торгон дээлтэй залуу түшмэл хүнийг хөтлөн авчирч сөгтгөн асуусанд

түүний мэдүүлсэн нь: Би хятад улсын Сүн хааны дотоод яамнаа хэрэг албыг хааж

явлаа. Хэрэг хэмээгч нарийн бүдүүн ямар нэгэн хийснийг мэдэхүйд бэрх билээ. Би

угаас төрийн хар хүн тул эм гэргий авч нүгэл хилэнцийг хурааж явлаа. Одоо

миний энэ зүйлийг оройн дээд хаан түшмэд та бүхэн айлдан соѐрхоно уу хэмээн

мөргөсөнд эрлэгийн түшмэд толь данснаа үзээд ийн өгүүлэв. – Сүн улсын их

хааны түшмэл чи хууль ѐсыг сайн сахиж чандлан, татаж түлхэж шүүн чивэлт муу

нүглийг хийсэнгүй. Эрхээбиш гэр оронд төрсний тул бага сага нүгэл хийсэн байх

боловч буяны үйл дийлжээ хэмээсэнд Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун:- Энэ

түшмэл хэрэг буруу шүүсэнгүй. Ямагт хууль ѐсоор шийдэж ирсэн тул түшмэл чи

тэнгэрийн төрөл аван долоогийн дотроос зөв онолтой ариун орны тэнгэрийн

хөвгүүн болон төрөөд таван хүсэхүйгээр жаргалыг эдлэтүгэй! хэмээсэнд тэр

түшмэл мөргөл үйлдэн явах зуур – Хүний ертөнцөд одогсод буй бөгөөс ноѐд

түшмэдүүдэд төрийн хэргийг түвшин сайхан барьж үнэнч шударга шийдвэл

жаргалыг эдлэх байна шүү хэмээн захиарай гэж баярласаар тэнгэрийн орноо явж

одовоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

зарлиг болоруун:- Тэр Чойжид гэгч эхнэрийг нааш авчир хэмээсэнд би түүнд

бараалхан мөргөөд суусанд Эрлэг номун хаан Чойжид намайг эдгээ нэр нас

эндүүрч авчирчээ. Чи буцаж өөрийн гэр орондоо очиж хүүрэндээ оршоод тэндээс

хорин долоон жил болоод жаран дөрвөн насан дээрээ үхэж энд ирэх учиртай.

Одоо буцахын урьд арван найман тамын орныг үзэж ирэхтүн! Жич чамд зарлиг

захиа захих учир олон буй хэмээн зарлиг болохуйд Чойжид би ийн айлтгав. –

Өчүүхэн би их хааны алтан зарлигийг дагаж тамын орнуудыг үзье гэвч хаа байхыг

мэдэхгүй. Басхүү орны халуун хүйтнийг үгүүлэн үлгэрлэж болохгүй гэгчийг

сонслоо. Иймийн тул хэрхэх яахыг их хаан нийүүлсэн өршөө! гээд мөргөсөнд

Эрлэг номун хаан зарлиг болоруун: - Би чамайг олон сайн хувьтай амьтанд тус

болохыг мэдээд адислаж тамын орныг үзүүлэх тул эндээс хамт илгээх түшмэл

задсыг дагаж од! Тэд нар чамд зааж өгнө. Жич халуун хүйтэн аюул үл болно

хэмээхийн сацуу хэдэн эрлэг Чойжид намайг дагуулан явж удсангүй захын тамд

хүрвээс эрлэгүүдийн надад хэлж өгсөн нь энэ дахин эдгэрүүлэгч там, түүний

чанад хар шугамт, түүний чанад хураан тараагч, түүний чанад охилогч, түүний

чанад их охилогч, түүний чанад маш халуун, түүний чанад амралтгүй Очирт их

халуун там хэмээн наймыг үзэв. Аяа гурван эрдэнэ минь арьяавал. УМ. МА. НИ.

БАД. МИ. ХУМ.

Тэдгээр халуун там наймуулаа орон газар дэлхий улайдсан төмөр бөгөөд

зүг завсар бүрдээ их халуун дөл бадарсан улаан төмөр уулс дунд оршино. Өргөст

төмөр мод, иртэй хутга элдэв мэсийн навчит балар их ойтой бөлгөө. Түүний

завсар зай бүгдэд тамын сахиулчин гартаа аюумшигт олон зүйл хурц мэсийг

далайн барьж тамын амьтад тэдгээрийн бие махбодыг амьдаар огтчин хэрчих ба

бүлэх, түлэх, халуун тогоотой усанд чанах тэргүүтэй өгүүлж гүйцэшгүй тамлаж

байна. Тэр мэтэд тамын амьтдын муухайгаар орлин бахирах гаслант дуун үл

тасалдана. Тамын амьтдын заримыг төмөр уулаар хоѐр талаас нь хавчиж махыг

нь буурцаг болтол хэмхчинэ. Заримыг амьдаар нь мах ясыг хурц мэсээр эвдээд

тэлэн дэлгэж байхад огторгуйггаас бүхнээр дахин эдгэрэх болтугай хэмээх дуун

гарах лугаа сацуу тэгээд тамын амьтны бие урьд ѐсоор эдгээд бас дахин

тамлуулж байна. Заримын биенд хар шугам татаад хэсэг хэсэг татан огтлох ба

эсхүүл амьдаар төмөр мод лугаа барьж хүлээд хурц хөрөөгөөр хөрөөдөж байна.

Заримын биенд улайдсан хавтгай төмрийг чихэм мэт ороож улайдсан гадасыг

шааж байна. Заримыг улайдсан хавтгай төмөр дээр гэдрэг харуулж хэвтүүлээд

дөрвөн мөчийг чагтлан хадаж хоолой руу нь улайдсан төмөр шааж, гал бадарсан

халуун ширмийг аманд нь цутгахад дотроос нь гал ноцоод есөн сүв бүхнээр нь гал

улвалзан шатаж байна. Заримыг сунгаж тэлээд хурц мэсээр зай завсаргүй бүлж

байна. Заримыг үүд хаалгагүй төмөр байшинд оруулан түлж байна. Заримыг

үүдгүй хоѐр давхрын байшинд оруулаад галдан шатаахад өгүүлэхийн аргагүй

муухай дуунаар бахиралдан байна. Заримуудыг гурван салаатай төмөр шороор

бөгс өөд нь хатгаж үзүүрийг толгойн орой хийгээд хоѐр мөрөөр нь гаргахуйд бие

дотроос нь гал улалзан муухай дуугаар сарвалзаж байна. Заримуудыг цаглашгүй

их тогоонд нуур мэт ус хийгээд олон тамын амьтныг түүнд оруулж дороос нь гал

ноцоож чанахад мах яс нь шалзран мултартал буцламч урьдын хийсэн муу

үйлийн эрхээр бие амь үл салан зовж байна. Заримуудыг мэс навчит модонд

авируулан гаргаад буулгахуйд олон мэст навчаар хэрчин тамлаж байна. Аяа

халуун тамын чанад явж хүрэвээ. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Очирт там гэгч нь арван зүгээс нь халуун дөл улбалзан бадарна. Тэр тамыр

амьтны бие гал лугаа адил улбалзан шатна. Ээ халаг ээ халаг гэж муухайгаар

бахиралдана. Арван түмэн луугийн дуун нэгэн цагт гарсан лугаа адил түс тас хийх

чимээ үл тасалдана. Асар их утаа үүл мэт бүрхэнэ. Эрлэгийн элчүүд ал! цавч! бүл!

түл! гэж аюумшигт чангаар хашгиралдан зодож занчина. Ай эдгээр халуун тамын

орны олон амьтад зай чөлөөгүй зовлон эдлэж байх нь үлгэрлэн өгүүлж гүйцэшгүй

ээ. Түүнээс цааш явахуйд эрлэгийн зардсууд ийн өгүүлрүүн: - Чойжид чиний сая

үзсэн нь халуун тамын орон бөлгөө. Одоо хүтйэн тамын орныг үзүүлсүгэй хэмээн

намайг дагуулан явж тэнд хүрвээс наад захад цэврүү гүйлгэгч, дэлбэрэгч, шүд

зуурагч, хага ташигч, гол хөлдөөгч, бадам лянхуа цэцэг дэлгэсэн мэт хага

хөлдөөгч, их бадам лянхуан цэцэг мэт мэт дэлбэ хөлдөөгч эдгээр хүтйн там цөм

газар доор хөлдүү мөсний хөл хөндийгөөр хашигдаж цас туулсаар хүрээлүүлснээс

нүд харахын аргагүй тэсгэм хүйтэн шуурга үймчин балар харанхуй бйах ба тамын

амьтны бие нүцгэнээр аюумшигтай даарч хөлдөхийн зовлон эдлэвч муу үйлийн

эрхээр амь тасрахгүй зуун мянган зовлонг эдэлж байхуй дор мөн завсраас төмөр

хошуутай өт хорхойнууд гарч ирээд эдгээр зовлонт амьтдын биеийг зулгааж яс

чөмгөнд хүртэл шигдэн идэх авай. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Эдгээр арван найман тамын орныг товчлон хэлбээс бэлтгэлд таатай гэх юм

нарийн тоосны төдий ч үгүй. Амрахын үе эгшин төдий ч үгүй. Үйлийн үрээр

унаваас эгшин зуур амар байх чөлөөгүй номын үг нэг удаа ч соносж санахын

хувьгүй буянтай сэтгэл өчүүхэн төдий ч чөлөөгүй тул Чойжид би хүний оронд

байхдаа буян их үйлдсэн ч болоосой хэмээн гашуудан айж явахад намайг дагуулж

яваа эрлэгийн түшмэл зардас нар Чойжид чи арван найман тамын орныг үзлээ.

Эдгээ Эрлэг номун хаанд бараалахаар буцах замдаа халуун тамын гадуурх ойр

орчим тамуудыг үзүүлсүгэй хэмээн дагуулсаар халуун нурамт гуу, үхээрийн хар

тосны балчиг хийгээд тонгорогны ирийг зай завсаргүй жагсааж өрсөн зам ба усыг

үзүүлж басхүү түүгээр тоо тоймшгүй олон хүн явуулж байхыг харуулав. Тэндээс

явж эрлэгийн хотод ирээд эрлэг номун хаанд бараалхая хэмээвээс намайг

дагуулан явагсдын хэлэх нь -Чойжид чи түр байзана. Энэ хирд Эрлэг номун хаан

олон түшмэдийнхээ хамт олон хүн амьтны үйлийн үрийн хэргийг шүүж байна.

Хэдэн цаг өнгөрсний хойно тэнгэр лусын хэргийг байцаан шүүнэ. Тэр завсарт

урьдаар бид бараалхаж Чойжид чамайг дагуулан явж үзүүлж харуулсан зүйлсийн

тухай айлтгая. Түүний сүүлд чамайг дуудах тул чи хүлээтүгэй хэмээснийг би

бишрэн дагаж урьд байсан газартаа очиж хүлээв. Тэр үед эрлэгийн зардснууд,

өөр хоорондоо хэрэлдэж байсан толгойдоо цэцэг хатгасан хөгшин залуу хоѐр

эхнэрийг авчирч Эрлэг номун хааны өмнө зэрэгцүүлэн сөгтгөн суулгаад асуусанд

залуу эхнэр мөргөн мэдүүлэх нь- Өчүүхэн би манж улсын их усны захад суух нэгэн

баян хүний охин билээ. Намайг багас настай байхад эцэг эх минь үхээд надад ойр

төрлийн хүнгүй тул эхийн төрөл болох нэгэн хүнийг түшиж аж төрөн байхад миний

гэр, мал цөм түүний мэдэлд болж түм илүү лан өв хөрөнгийг хэдхэн жилийн дотор

архи дарс уух ба зоос наадан сүйтгэж дүүргээд ядуу зүдүүгийн туйлд хүргэсэн тул

намайг арван найман настайд усны захад суудаг янхан эмд наян мянган зоосоор

худалдсан билээ. Тэр янхан эм надад хуур янчир зэрэг хөгжим сурган гийчин

зочдод ялдам ааш авирыг гаргаж хууран хоноглож өнжүүлэн мөнгө зоос олох

ажил хийхэд нэмэр болгосугай хэмээхэд нь би угаа ариун үүдтэй айл гэрт төрсөн

билээ. Хэлдий ядуу зүдүү боловч үхсэн эцэг эхийн сайн нэр алдар, удам овгоо

гутааж таны адил тэр мэт садар самуун явдлыг хийж чадахгүйгээр барахгүй хүн

гэж энэ ертөнцөд төрж эрдэнэ мэт ариухан биеийг олоод буяны үйлсийг бүтээж эс

чадавч гагцхүү мөнгө зоос олохын эрхээр аав ээжээс төрүүлсэн ариун цогцост

биеэ аль тачияангуйтад ичгүүр сонжуургүй худалдаж ийм их нүгэлт ажил хийх нь

даанч адуугс малнаас дорд болой. Хөгшин та боол шивэгчин болгож гэрийн аж

явдлыг хийлгэх боловоос би үг дуугүй аль чадах чинээгээрээ зүтгэж тус хүргэе

хэмээн хичнээн өдөр гуйн мөргөсөн боловч эс зөвшөөрч өчүүхэн намайг өдөр бүр

өлсгөж, хоол ундгүй байлгасаар би турж үхсэн билээ. Ийнхүү цаг бусын үхлээр

үхсэнд сүнс мниь төрөл ололгүй зуурдын бардад зургаан жил илүү тэнэн төөрч

олон олон зовлон эдлэв. Мөнөө хөгшин янхан үхээд энд ирэхийг үзээд үүнээс

урьд намайг өшөөгөөр өлбөрүүлэн үхүүлж олон зовлон эдлүүлсэн өр төлөөсөө

нэхэв. Оройн дээд Эрлэг номун хаан, түшмэд та бүхэн үнэн мөнийг ялгаруулан

шийтгэж зааж өршөөн айлд хэмээн мөргөсөнд эрлэгийн түшмэд хөгшин эмийг

авчирж: - За, чи үйлдэж явснаа үнэн мөнөөр мэдүүл! хэмээн хашгчин зандрахад –

Өчүүхэн эм би их далайн захад суух нутгийн хүн билээ. Хувьд угаас газар тариа

мөнгө, малгүй билээ. Гагцхүү хар бага наснаасаа их сал онгоцоор ирэх буцах

худалдааны хүмүүсийг тосч найр наадам хөгжөөн цэнгээн өгч зан ааль эелдгээр

аргадан янаг амрагийг үзүүлж мөнгө зоосыг нь авч байшин гэрийн сайхныг засаад

хувцас хунар магнаг торгоны сайныг өмсөөд хоол унд амттайг засуулж идэн цаг

үргэлжид жаргал баяраар суух олон янхан эмсийн доторхи нэгэн хөгжин янхан эм

би байна. Урьд би энэ залуу эмийг арван найман настай байхад ураг садангаас нь

наян мянган зоосоор худалдан авсны учир гэвэл миний нас аргагүй хөгшин болж

өнгө зүс, тэнхэл чалх барагдаж, олз ашиг олж чадахгүй болохын цагт тус болгох

хэмээн санаж амь зууж байсан хөрөнгөнөөсөө өчнөөн дөчнөөн мөнгө өгч авсан

билээ. Энэ эмийн биеэс өөрийн урьд олж байсан ашгаас ч илүү ашиг олно хэмээн

санаж авсан бөлгөө. Харин энэ эм манай гэрт ирснээсээ хойш хичнээн учирлан

хэлэвч миний үгээр болсонгүй тул үүнд өшиж зодож занчсан ба хоол ундыг хассан

үнэ. Өлбөрүүлэн хорьж үхүүлсэн гэдэг огт худлаа. Үүнийг худалдан авах гэж нас

хөгшин болсон би хилсгүй наян мянган алтан зоосоо нэгэн цагт алдаад гар хоосон

болж хэдэн жил юм гуйж басхүү даарах, өлсөх, умдаасах тэргүүтэн олон зовлонг

үзсээр үхэв. Би өчнөөн дөчнөөн мөнгөө энэ эмийн үнэнд эс өгсөн бол юунд ингэж

өлсөх, умдаасах, даарах тэргүүтэн түмэн зовлон үзэх билээ. Эдгээ миний сүнс энд

ирэхүйд энэ залуу эмийн сүнс замд тосч ирээд надаас дэмий өр төлөөс нэхэмж

олон үгээр заалдан хэлэвч юунд тус болох билээ. Би харин үүнээс наян мянган

зоосоо нэхнэ. Хаан түшмэдүүд минь үнэн шударгаар айлдагтун хэмээхэд эрлэгийн

түшмэл толь данснаа үзээд ийн өгүүлрүүн: Хөгшин эм чи угаас муу самуун

явдлаас зайлваас зохих ариун гэрийн хүүхэн бөгөөд харин бага наснаас ямагт муу

самуун бузар явдлаар янаг амрагийн хуурмаг зан ааль гаргаж тачиянгуйтай

хүнүүдийг мэхлэж хохируулж явсан хэрэг маш олон боловч үхэхийг санаж ер

өчүүхэн ч буян үйлдэж бүтээгээгүй байна. Гэхэд Эрлэг номун хаан зарлиг

болруун: - Залуу эм чи эцэг эхийн сайн нэрийг гутаахгүйг хичээж линшин лүгээ

адил эрдэнэ мэт мах бодио мөнгө зоос олохын төлөө зарж ичгүүр сонжуургүй үйл

хийхгүй гэж зоригийг барьж ѐсыг сахисаар үхсэн чинь маш гайхамшигтай агаад

аав, ээж, өвөг дээдсийн өндөр нэр төрйиг ариунаар хадгалж чадсан ариун үйлс

мөн билээ. Энэ хөгшин янхан эмээс өр төлөөс нэхэх нь бас зүй мөн боловч тэр

хөгшин эмийн нүгэлт хэрэг цаглашгүй олон юм. Залуу хүн чи ариун санаагаар ѐс

төрийг сахиж үхсэн үйлийн сайн үрээр чамайг хүний оронд баян хааны гуа сайхан

авхай болгон төрүүлье. Чи тэндээс буяныг улам шамдан үйлд хэмээсэнд тэр

залуу эхнэр мөргөл үйлдээд хүний төрлийг авахаар саран гэрэлт замаар баясан

баярласаар явж одвоо. УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Бас тэр хөгшин янхан эмд Эрлэг номун хаан зарлиг болруун: - Аяа хөгшин

янхан чи ертөнцөд хүний сайн биеийг олж төрсөн боловч мал адгууснаас доор

ичгүүр сонжуургүй садар самуун муу нүгэлт үйлийг насаа дүүртэл үйлдсэнээр

барахгүй ариун журамтай хүнийг охиныг худалдан авч хүчээр садар самуун явдал

хийлгэх гэж санаагаа дагасангүй хэмээн зодож жанчиж зовоогоод зогсохгүй

өлбөрүүлэн үхүүлсэн нь хилсгүй үэнэтэй тул тэр нүгэлийн үйлийн үрийг үүнд

эдлүүлж ойр зуурын там болсон үхээрийн хар тосны балчгаас эхлээд олон

тамуудыг хэсүүлэн хэзээ гарах цагт эм хар янханцсын төрлийг долоо дахин

авахуулагтун хэмээн зарлиг болсонд эрлэгийн зардаснууд зүг зүгээс хашгиран

дайрч дэгээдэн авч явахуйд тэр хөгшин янхан эм нааш харж: - Хүний ертөнцөд

одогсод бий бөгөөс эмч охидод олз ашиг олохыг хичээж бузар, садар самуун

явдлыг хийж биеэ бүү худалдагтүн! хэмээн захиарай гэж орилж бахирсаар

сарвалзан явж одвоо.... УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ.

Бас түүний дараа эрлэгийн түшмэл Эрлэг номун хаандаа ийн айлтгал өргөв.

– Энэ өдөр хүний зуурдаас буян үглийг байцаасан нь дөрвөн зуу хирийн тоотой

боллоо. Эдгээр сүнснээс их төлөвийг байцаан шийтгэвээ. Гучин хэлдэн сүнс

үлдсэн нь тэд нар тус тусын ертөнцөд заргатай хэмээцгээнэ. Заримууд нь хүний

ертөнцөд байхдаа хилс хэрэгт мөшгөгдөн хэлмэгдсэн, харьяат захирах газар орны

ноѐд, түшмэл лугаа заргатай гэцгээж байна хэмээн айлтгаад хариу зарлиг болох

энэхэн зуурд Чойжид намайг дагуулан явсан эрлэгийн түшмэд зардсууд яаран

мөгдөж учрыг айлтгаад Чойжид намайг Эрлэг номун хаанаа бараалхасугай

хэмээсэнд биг сөгдөн мөргөж сууваас их номун хаан зарлиг болруун:

- Чойжид чи халуун хүйтэн арван найман тамын орны зовлон ба хүн үхээд сүнс нь

эрлэгийнд очиж нүгэл буянаа толь данснаа шүүлгэн хүний ертөнцөд байхдаа

үйлдсэн буяны үрээр сайн заяа олж төрөх хийгээд нүглийн үрээр муу заяанд

төрөхийг нүдээр үзэж лавтайяа мэдлээ. Одоо би чамайг адислаж буцаах тул

хүүрэндээ оршсон хойно энэ бүхнийг өөрөө цаг үргэлж санаж муу заяанд өртөхөөс

болгоомжилж арван цагаан буяныг насны турш хичээн дэлгэрүүлэх үйл үйлд. Эр

ба үр хүүхэд ураг садан айл аймаг хол ойрын хүмүүст энэ бүх учрыг ухуулан хэлж

сайн буяныг зүг бүхэнд удирдаа! Дараа энэ бүхнээ намтар болгон дэвтэрт бичээд

олон түмнээ тархаа! Чиний энэ намтар бол Эрлэг номун хаан миний сав

ертөнцийн хувьтай хүмүүст захиж илгээсэн зарлиг болюу. Үүнийг үзээд там

тэргүүтэн муу заяаны аюулаас айж урьд хийсэн нүгэлдээ гэмшин хойт насаа

бодож залбиран сүжиглэж маанийн зургаан үсэг, Дожзодов, Тарвачанбу,

Цогтзандан тэргүүтнийг өдөр бүр унших ба лам гурван эрдэнэд мөргөх тахих

хийгээд үгээгүй гуйлгачин ядууст өглөг өгөх ба суврага шүтээн босгох, сэргээх

бурханы сайн зарлигийн судраас мөнгө алт аль олдсоноор дэвтэр дор бичих ба

амьтны амийг аврах эцэг, эх, ах, дүү нарыг өргөн асарч хүндлэх хийгээд аливаа

амьтан, бусад настанд туслах сайн санааг үүсгэх тэргүүтэн буяныг зүг зүгт сайтар

шамдан үйлдэх буюу энэхүү намтрыг сүсэг биширлээр сонсох ба унших, уншуулах

хувилан бичих хийгээд бчиүүлэх, тахих тэргүүтэн сайн буян үйлдэгчдийг Эрлэг

номун хаан би эндээс билгийн нүдээр тодорхойлон үзэж тэтгэмжлэн хэзээ насны

эцэс болж энд сүнс нь ирэхүйд зуурдаас угтаж сайшаан авч сувидай тэргүүтэн

бурхадын орноо хийгээд тэнгэр хүний орон дор илгээж буянтай их төрлийг

авахуулья. Эдгээ эрлэг номун хаан би төрийг барьсан нэгэн хаан мөн боловч утга

нь гурван цагийн бурхад лугаа ялгалгүй нэгэн чанартайн тул чиний энэ намтрыг

хэн үл итгэх муушаан доромжлох, үзэж сонссон ч үл хэрэгсэн буяныг хичээхгүй

аваа түүний тангарагт номун сахиус үл ивгээн буян заяаг эс дэлгэрүүлэн насыг

доройтуулна. Чойжид чи хүний оронд буцаж очоод төгс дээ их хөлгөн бодийн

сэлтгэлийг үүсгэн хутагч их нигүүлсэгч арьяабалыг нэгэн үзүүрт сэтгэлээр

бясалгаж удалгүй бүтээлийн шидийг олоод бодь сэтгэл төрж хувьтай олон

амьтныг буяны мөрөөр оруулан үйлдээд намтар эрдэнэ юугаан үлдээж жаран

дөрвөн насан дээрээ ридийн хувилгааныг үзүүлэн дахин энд ирэх цагт их дагина

угтан хүндэлж Үржинхандын орноо залсугай! хэмээн зарлиг болгосонд Чойжид би

даруй баярлан мөргөл үйлдээд гарах лугаа сацуу өөрийнхөө гэрт ороод ирэх нь

үзэгдэвээ. Харваа миний үхдлийн нүүр дээр цагаан хадаг бүтээсэн байхуйд

түүнийг сөхөж нүүрийг үзсүгэй хэмээн толгойн дэргэд хүрэх төдий миний сүнс

толгойн оройгоор өөрийн цогцост шингэн оров. Тэрхэн даруйдаа юу ч мэдэхгүй

нэгэн үе байв. Түүнээс нойр сэрсэн мэт болохуйд нэгэн удаа эвшээвээс өөрийн

гэртээ орон дээрээ хэвтэж байгаагаа мэдлээ. Бүх бие шархиран цээж хатаж

хөдөлж чадахгүй байв. Ай лам гурван эрдэнэ минь би лав үхсэн билээ. Сүнс

маань эрлэгийн оронд хүрч хүмүүсийн буян нүгэлийг шүүж буйг хийгээд тамын

орныг үзсэн, Эрлэг номун хаан хэрхэн зарлиг захиа айлдаж бйасныг бодож одоо

би дахин амь орюу хэмээн санахад гагцхүү толгой өвдөж байх нь цаглашгүй тул

дорой дуугаар ѐхлон ѐолохуйд охин, хүүхэд маань гэрийн гаднаас сонссод ээжий

минь ѐолж байх шиг, амьд байна уу даа хэмээн гүйлдэн орж ирцгээж толгойг минь

тэврэлдэн баярлалдан уйлцгаав. Үүнийг айл саахалтынхан, ах дүү, ураг садангууд

цөм сонсоод баярлалдан ирцгээж -Чойжид чи унтаав сэрэв үү? Бид чамайг үхсэн

гэж бодоцгоосон билээ гэцгээв. Бие ихэд ядарсны учир тэр өдөртөө төдийлэн их

ярьж хөөрч чадсангүй. Хэвтэж өнжөөд маргааш нь бие хөнгөн, ухаан саруул

сайхан болохуйд босч хоол унд идэж ууж тэнхэл оров. Тэгээд эр нөхөр болон дүү

Чойжидмолом хоѐрт – Намайг үхээгүйд сайтар баяр хий! Ах дүү төрөл садан айл

аймаг хол ойрынхныг цугларуулж ирэгтүн гэсэн тэд дуртайяа зөвшөөрч ураг

төрөл, хол ойр нутагтай хоѐр зуу хирийн хүмүүс манайд цугларцгааж

баярлалдахуй дор тэднийг элдэв сайхан тансаг идээ амтат бүхнээр хүндлэн

дайлж байхдаа – Ах, дүү та бүхэн сонсогтун! Чойжид би өөрийн зовлонг эдэлж

үхсэн ба нэг хоног хиртэй сүнс маань хүүрээ сахиж байгаад эрлэгийн газар очиж

зуурдын сансар дахь олон амьтдын дунд хүрч очиж өөрийн үхэр хариулж байсан

Чойжив лугаа уулзаж учрыг сонссон ба басхүү Эрлэг номун хааны дэргэд хүрч

хүлээн байх зуураа хүн амьтны сүнсийг зуурдаас татан авчирч буян хилэнцийг

толь данснаа тодорхойлон шүүн тунгаахыг нүдээр үзлээ. Мөн Эрлэг номун хааны

зарлигийн дагуу тэдний түшмэл зардсуудаар учрыг тайлуулан явсаар халуун

хүйтэн арван найман тамын орны зовлонд олон амьтныг тамлуулж байхыг үзэж

ирсэн хийгээд хүний ертөнцөд буцаж хүүрэндээ орж амилаад олон хүнд миний

зарлиг захиаг хүргэмүй хэмээн Эрлэг номун хаан зарлиг болж буцаасан хийгээд

өөрийн сүнс эргэж хүүрэндээ хэрхэн шингэж бие цогцос амилсан тухайгаа

тодорхой өгүүлсэнд тэдгээр цугласан хүмүүс сүсэглэн залбирч Аяа буян нүгэл гэгч

ийм түргэн зуурд үрийг үзүүлдэг ажуу хэмээн бүгдээр хэлэлцэн залбирцгааж

гагцхүү буянд шимтэлтэйеэ хэмээн өгүүлэлдсээр тарж одвоо. Эр нөхөр маань бүх

мал хогшил юугаа хоѐр хэсэгт хувааж нэг хувийг хөвгүүнтэйгээ авч эрлэг номун

хааны зарлиг захиасыг дагаж буян үйлдэж хийдэд сууж хувраг болоод маани

уншиж эргэл мөргөл үйлдэж энэ насыг дуусгая хэмээн тахисан бурхан

шүтээнийхээ өмнө зул хүж өргөн ам тангараг өгөв өө. Тал хувийн охин бид хоѐрт

өгч та хоѐр хаа буян хийж суух газартаа хүнс хийж сайн буяныг үйлд! хэмээн

хэлээд тэр өдөр цөмөөр маани уншиж мөргөл залбирал хийж хоноод маргааш

өглөө нь гэр хөрөнгө юмаа хуваан авцгаан нөхөр маань ерөөлийг тавин

салалцахуйд орчлонгийн жамыг даган олон жил ханилан ижилдэж дассан эр

нөхөр, үр хүүхдээсээ амьд ахуй дор салахуй сэтгэл хэдий хүнд бэрх байсан

боловч гагцхүү лам гурван эрдэнэ хэрэгтэй хэмээн үе, үе уйлалдан байж хатуу

зүрхийг барьсаар тарцгаана. Тэндээс Чойжид би охин лугаа арьяабалын сүмд

хүрч их бясалгагч ламд мөргөж энэ бүхий учраа айлтган үсээ үйлдээд охин лугаа

хамт чавганц болж тэр сүмийн даяаны нэгэн байшинд сууж чин үнэн зоригоор

хатуужил үйлдэж арьяабалын нүгний сахин маани уншин суув. Чойжид миний энэ

мэт эрлэгийн газар очоод ирсэн намтар үүнийг дэвтэрт хуулан бичсэн үзсэн

сонссон хүмүүс ер нүгэлийг тэвчиж буяныг үйлдсэн нь хязгаарлалгүй олон болой.

Үүний улмаас тэр орноо арван цагаан буян машид дэлгэрээд энэ насанд ном

зохилдох нөхцөл бүрэлдэж эцэс хойтод бурхадын орноо төрөх тэргүүтэн

цаглашгүй их өлзий хутаг машид дэлгэрэн шажин төр батдан олон амьтан энх

амар жаргаваа. Чойжид би тэндээ бясалгалд оршсон дээд ботиор сэтгэл үүсгэж

жаран дөрвөн насан дээрээ хутагт их нигүүлсэгч гэгээн дүрийг үзэх зарлигийг

сонсоод бодийн сэтгэл төрж нирваан болон үүлэн солонгоор явж Эрлэг номун

хаанаа учирахуй их ерөөлийг тавьж дагинасын орноо одвоо. Эр нөхөр маань

нүглээ гэмшиж чин сүсэг буяныг шамдаж ерөөлийг тавьснаар төрлийг арилжин

сувидайн оронд төрөвөө. Хүү, хүүхэн хоѐр маань ариун явдлаар нэгэн насыг

өнгөрүүлж буйныг хичээнгүйлэн хичээсний ачаар цөм тэнгэр хүний сайн төрөлд

төрж бурхан шашин лугаа учрах сайн үрийг үзвээ. Тэр цагт үүнийг үзсэн соссон

сүсэглэсэн бүхэн нүглийг тэвчиж буяныг хичээснээр тэднийг төрөл арилжсан цагт

зуурдаас Эрлэг номун хаан тосон авч сайн төрлийг олгуулсан нь маш олонтаа

билээ. Чойжид дагинын намтар мунхагийн харанхуйг гийгүүлэгч билгийн зул

хэмээх судрын утга төгсөвөө. МАНГААЛАМ

УМ. МА. НИ. БАД. МИ. ХУМ

УМ. МА. НИ. БАД. МИ.

ХУМ. УМ. МА. НИ. БАД.

МИ. ХУМ.

Зовлонт энэ сансрын хүрдэнд хүний эрдэнэт биеийг олж төрсөн олон нэн бэрх

энэхүү чөлөө учралыг ашиглан өөртөө хийгээд бусад хамаг амьтанд тус хийж

тэднийг зовлонгоос гэтэлгэн их тусыг бүтээх хувьтай хүмүүн төрөлхтөн та бүгдэд

алив юмс үзэгдэл, учрал тохиол бүрийн цаад учир шалтгааныг өчүүхэн ч атугай

ойлгон ухаарч цаашид зөвхөн буяныг шамдан үйлдээд нүглийг баттай боомтлон

хориглож хэзээд дээд төрөлд төрөн ариун бурханы ном сургааль хийгээд хутагт

хуврагуудаас үл хагацан амар амгаланг ашид олох болтугай хэмээн ерөөж Тамир

овогт Хишигт хэмээгч хувилан бичиж хамаг олонд хүргэвээ. Ум сайн хум амгалан

болох болтугай. 2006 оны 1 дүгээр сарын 9-ний өдөр Улаанбаатар хот, Монгол

улс